YU ISSN UDK 619 (05) nau~ni ~asopis scientific journal

Transcription

1 YU ISSN UDK 69 (05) VETERINARSKI nau~ni ~asopis scientific journal GLASNIK Veterinarski glasnik je ~asopis Fakulteta veterinarske medicine Univerziteta u Beogadu Veterinarski glasnik is published by Faculty of Veterinary Medicine University of Belgrade VET. GLASNIK Vol. 6 Br. 3-4 Str Beograd, 007. IZDAVA^: FAKULTET VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADU FACULTY OF VETERINARY MEDICINE UNIVERSITY OF BELGRADE FAKULÃTET VETERINARNOY MEDICINÀ UNIVERSITETA V BELGRADE SUIZDAVA^: Veterinarska komora Srbije COPUBLISHER: Veterinary Chamber of Serbia GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK EDITOR IN CHIEF: Vitomir ]upi} URE\IVA^KI ODBOR EDITORIAL BOARD: Vojin Iveti}, Milovan Jovi~in, Vera Kati}, Sanja Kova~evi}-Aleksi}, Zoran Kuli{i}, Zoran Ra{i}, Horea [amanc, Radoljub Tadi}, Jadranka Tijani}, Dragi{a Trailovi} TEHNI^KI UREDNIK TECHNICAL EDITOR: Jadranka Tijani} LEKTORI LECTORS: Sanja Vrani}, za srpski jezik / for Serbian language Danijela Gledi}, za engleski jezik / for English language Bo{ko Bo{kovi}, za ruski jezik / for Rusian language GODI[NJE SE OBJAVLJUJE 6 BROJEVA ^ASOPISA Godi{nja pretplata: za pravna lica dinara za individualne pretplatnike 000 dinara za inostranstvo 00 USD (The annual subscription outside Serbia and Montenegro is 00 US ra~un broj: U finansiranju ~asopisa u~estvuje: Ministarstvo nauke i za{tite `ivotne sredine Republike Srbije Publication of this journal is financially supported by: Ministry of Science and Environmental Protection of Republic Serbia [tampa Printers: SZR Simi} Zuhra, Beograd, Vitanova~ka 5 Adresa ~asopisa: Veterinarska komora Srbije Veterinarski glasnik, 000 Beograd, Bulevar oslobo enja 8, tel/faks 0/ , , vetksªeunet.yu;

2 VETERINARSKI GLASNIK VOL. 6 BROJ3-4 STRANA Beograd

3 VETERINARSKI GLASNIK ^ASOPIS FAKULTETA VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADU VET. GLASNIK Vol. 6 Br. 3-4 str Beograd, 007. SADR@AJ CONTENTS SODER@ANIE ORIGINALNI RADOVI ORIGINAL PAPERS ORIGINALÃNÀE RABOTÀ! Caki} P., Paunovi} M, \ikanovi} Vesna, Jakov~ev-Todorovi} Dunja, Simi} V., Kuli{i} Z.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije Typology and Monitoring of Ecological Status of Moving Waters of Sebia TipologiÔ i monitoring Ìkologi~eskogo statusa teku~ih vod Serbii STRU^NI RADOVI PROFESSIONAL PAPERS SPECIALISTI^ESKIE RABOTÀ! Büyükünal S. K., Nazli B.: Effect of different electrical stunning methods on meat quality of marmara kivircik breed lamb in Turkey Republic Efekti razli~itih metoda elektri~nog omamljivanja na kvalitet mesa kod Marmara Kivircik jagnjadi u Turskoj Õffektì razli~nìh metodov Ìlektri~eskogo obol{eniô na ka~estvo môsa u Marmara Kiviricik ÔgnÔt v Turcii... 55! Prodanov Jasna, Do{en R., Petrovi} T., Lupulovi} Diana, Val~i} M., Pola~ek V.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i iskorenjivanja oboljenja Significance of Determining Intrauterine Infections with Classical Swine Plague Virus Within Programme of Curbing and Eradicating this Disease Zna~enie ustanavlivaniô vnutrimato~nìh infekciy virusom klassi~eskoy ~umì sviney v sostave programmì preodoleniô i iskoreneniô zabolevaniô.. 63! Vu~ini} Marijana: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja Basic Principles of Experimental Animals Welfare Protection Osnovnìe principì ohranì blagosostoôniô opìtnìh `ivotnìh... 73! Spasojevi} Kosi} Ljubica: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja Basic Principles of ECG Application and Interpretation in Horses Osnovnìe principì i interpretacii ÕKG u lo{adey... 83! Petrov V., Alexandrov M., Lasarova S., Lyutskanov M.: Histopathological Investigations of Rabbit Colibacteriosis, Caused by Enteropathogenic Escherichia coli (O5:H-) Histopatolo{ka istra`ivanja kolibakterioze kod kuni}a izazvane enteropatogenom bakterijom Escherichia coli (05:H-) Gistopatologi~eskie issledovaniô kolibakterioza u krolikov, vìzvannìe Ìnteropatogennoy bakteriey Escherichia coli (05:H-)... 93

4 ! Tsachev I., Simeonov R., Petrov V.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a Dog Infekcije bakterijama Ehrlichia canis i Borrelia burgdorferi kod jednog psa Infekcii bakteriômi Ehrlichia canis i Borrelia burgdorferi u odnoy sobaki... 0! Michaylov G., Tsachev I., Petrov V.: Etiological, Clinical and Epidemiological Investigations of Dermatophytosis among Pets in the Region of Stara Zagora for the Period Etiolo{ka i klini~ko-epidemiolo{ka istra`ivanja prisustva dermatofita kod ku}nih ljubimaca u regionu Stara Zagora u periodu godine Õtiologi~eskie i klini~esko-ìpidemiologi~eskie issledovaniô prisutstviô dermatofitov u doma{nih lóbimcev v regione StaraÔ Zagora v periode goda...! Urumova Valentina, Lyutskanov M.: Ethiological Structure and Epidemiological Monitoring of Bacterial Infections in Industrially Reared Birds in Bulgaria Etiolo{ka sruktura i epidemiolo{ki nadzor bakterijskih infekcija kod industrijski gajene `ivine u Bugarskoj Õtiologi~eskaÔ struktura i Ìpidemiologi~eskiy nadzor bakterialýnìh infekciy u promì{lenno razvedënnìh selýskohozôystvennìh ptic v Bolgarii 9! Çetin Ö., Dümen E., Biçer H. H., Koçak Ö.: Ratio of Meat Preparates to Carcass in Cattle Slaughtered in Istanbul Odnos preparata mesa u odnosu na trupove goveda klanih u Istanbulu Otno{enie preparata môsa v otno{enii tuloviçey krupnogo rogatogo skota ubitìh v Stambule... 9 DIPLOMIRANI STUDENTI - DOKTORI VETERINARSKE MEDICINE GRADUATE STUDENTS - DOCTORS OF VETERINARY MEDICINE DIPLOMIROVANNÀE STUDENTI - DOK- TORÀ VETERINARNOY MEDICINÀ... 4 UPUTSTVO AUTORIMA - NOTES FOR CONTRIBUTORS

5 ORIGINALNI RAD ORIGINAL PAPER UDK 574.5(497.) TIPOLOGIJA I MONITORING EKOLO[KOG STATUSA TEKU]IH VODA SRBIJE * TYPOLOGY AND MONITORING OF ECOLOGICAL STATUS OF MOVING WATERS OF SEBIA P. Caki}, M. Paunovi}, Vesna \ikanovi}, Dunja Jakov~ev-Todorovi}, V. Simi}, Z. Kuli{i} ** U radu se prikazuju istra`ivanja koja se sprovode u cilju primene Okvirne direktive o vodama Evropske Unije (EU). Podaci o zajednicama vodenih organizama, uz abioti~ke parametre, koriste se za definisanje tipologije, tip specifi~no referentnih uslova i indeksa ekolo{kog statusa, {to predstavlja osnovu za ustanovljavanje sistema monitoringa ekolo{kog statusa/potencijala voda u Srbiji. Rezultati sprovedenih istra`ivanja koriste se i u nastavku rada na izradi baze podataka o biodiverzitetu kopnenih voda na podru~ju Srbije. Istra`ivanja obuhvataju fitoplankton, fitobentos, vodene makrobeski~menjake i ihtiofaunu, kao biolo{ke elemente kori{}ene u procesu primene Okvirne direktive o vodama EU. Pored toga, paraziti riba su predmet istra`ivanja iz razloga {to nivo parazitiranosti mo`e zna~ajno da uti~e na strukturu zajednice, te se mo`e koristiti kao biolo{ki parametar ekolo{kog statusa/potencijala. Studija obuhvata sve tipove teku}ih voda. Terenska istra`ivanja se obavljaju sa ciljem upotpunjavanja i kompletiranja podataka o pojedinim biolo{kim komponentama teku}ih voda. Klju~ne re~i: tipologija, teku}e vode, referentni uslovi, ekolo{ki indeks, biodiverzitet, biolo{ki elementi kvaliteta, ekolo{ki status Uvod / Introduction Hidrobiolo{ka istra`ivanja koja su se realizovala predstavljaju kompleksnu ekolo{ku studiju teku}ih voda Srbije sa ciljem definisanja tipologije i tip * Rad primljen za {tampu godine ** Dr Predrag Caki}, mr Momir Paunovi}, mr Vesna \ikanovi}, mr Dunja Jakov~ev-Todorovi}, Institut za biolo{ka istra`ivanja "Sini{a Stankovi}", Beograd; dr Vladica Simi}, Prirodno-matemati~ki fakultet, Odeljenje za biologiju, Univerzitet u Kragujevcu; dr Zoran Kuli{i}, Katedra za parazitologiju, Fakultet veterinarske medicine, Beograd 37

6 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije specifi~no referentnih uslova, kao i formulisanja indeksa ekolo{kog statusa. Tako e, doprinose procesu formiranja sistema monitoringa ekolo{kog statusa i nastavku rada na bazi podataka biodiverziteta vodenih ekosistema Srbije. Aktivnosti na primeni Direktive o vodama Evropske Unije (DV) u Srbiji, ta~nije, na izradi tipologije i definisanju referentnih uslova za teku}e vode, pokrenute su po~etkom 004. godine. U protekle dve godine saradnici Instituta za biolo{ka istra`ivanja "Sini{a Stankovi}" u Beogradu i Instituta za biologiju i ekologiju Prirodno-matemati~kog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu bili su uklju~eni u pomenute aktivnosti. Prva faza primene DV obuhvatila je izradu sistema tipologije, primenu sistema na reke ~ije je slivno podru~je ve}e od 4000 km i po~etak rada na definisanju tip specifi~no referentnih uslova. Zatim se pristupilo primeni sistema na vodotoke slivnog podru~ja do 500 km. Tokom rada prikupljeno je mnogo podataka i biolo{kih uzoraka sa preko 300 lokaliteta sa razli~itih teku}ica {irom Srbije. Definisanje tipova teku}ih voda na podru~ju Srbije jedan je od zadataka koje treba ispuniti sa ciljem prilago avanja sistema upravljanja vodama smernicama koje su iznete u pomenutoj Direktivi i projektima koji su imali za cilj njenu primenu Š¹. Tipologija voda prvi je korak u ustanovljavanju sistema u kome se stanje vodenih ekosistema i ekolo{ki status procenjuju u odnosu na referentno stanje koje je specifi~no za svaki tip stani{ta/voda. Iz tog razloga je bitno da se uradi tipologija voda na teritoriji Srbije, kako bi se moglo pristupiti preduzimanju koraka koji vode ka planiranju, proveri i primeni modernog i efikasnog sistema procene statusa vodenih ekosistema. Tipologija voda, prema konceptu predlo`enom u Direktivi o vodama EU Š¹, predstavlja balans izme u realne raznovrsnosti voda koja je merljiva kroz abioti~ke i bioti~ke karakteristike i nivoa pojednostavljenja odnosa u prirodi. Dodatan izazov u istra`ivanju vezanom za tipologiju teku}ih voda predstavlja ~injenica da je teritorija Srbije, prema op{tim karakteristikama podru~ja (geografski polo`aj, klima, reljef, geolo{ka struktura, pedolo{ki faktori, istorijski faktori) izrazito raznovrsna. Podaci dobijeni ranijim istra`ivanjem vodenih makrobeski~menjaka u Srbiji od zna~aja su za ostvarenje ciljeva ove studije. Istra`ivanje vodenih makrobeski~menjaka u Srbiji ima dugu tradiciju, a vodeni ekosistemi opisivani su na razli~ite na~ine, uklju~uju}i abioti~ke faktore i biotu. Detaljan pregled istra`ivanja u Srbiji prikazan je u radovima Simi}a Š3¹, Markovi}a Š4, 5¹ i Paunovi}a i sar. Š6¹. Simi} V. Š3, 7¹, i Simi} S. Š7¹ prikazuju podatke o zajednicama makrobeski~menjaka koji se mogu koristiti u tipologiji reka Srbije. U ovim radovima iznesene su i prate}e fizi~ke i hemijske karakteristike ispitivanih teku}ica. Kao rezultat sedmogodi{njeg istra`ivanja autori defini{u pet grupa teku}ih voda u okviru osam geografskih regiona. Klasifikacija/tipologija povr{inskih kopnenih voda preduslov je za definisanje sistema procene ekolo{kog statusa okru`enja koji je definisan Direktivom o vodama Evropske Unije Š¹. Definisanje tipova teku}ih voda na podru~ju 38

7 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije Srbije jedan je od zadataka koji treba ispuniti sa ciljem prilago avanja sistema monitoringa smernicama koje su iznesene u pomenutoj Direktivi Š¹ i projektima koji su imali za cilj njenu primenu Š8, 9, 0, ¹. Tokom realizacije ovih istra`ivanja namera nam je bila da primenimo iskustva ranijih klasifikacija vodenih ekosistema, preporuke iznete u Direktivi o vodama Š¹, ali i da uva`imo sve posebnosti prirode podru~ja Srbije. Akcenat je stavljen na analizu zajednice vodenih makrobeski~menjaka, kao grupe organizama koja je najintenzivnije upotrebljavana u drugim evropskim zemljama prilikom odre ivanja tipova i tip specifi~no referentnih uslova za teku}e vode. Ciljevi istra`ivanja / Objectives of investigation Na osnovu plana istra`ivanja i raspolo`ivih podataka, definisani su slede}i ciljevi istra`ivanja kako bi se ostvarila osnovna namera tipologija/klasifikacija teku}ih voda podru~ja Srbije: izrada spiska vrsta i komentar o zabele`enoj flori i fauni u pogledu ekolo{kih i biogeografskih karakteristika, utvr ivanje osnovnih osobina zajednica, analiza prostorne dinamike i analiza uticaja hidromorfolo{kih pritisaka (npr. pregra ivanja, naselja) i pritoka na vodene makrobeski~menjake, analiza zajednica fitoplanktona, fitobentosa, makrobeski~menjaka i riba sa aspekta sastava i strukture, primena razli~itih biolo{kih i bioti~kih indeksa kao biolo{kih elemenata kvaliteta predvi enih Direktivom o vodama, precizno povla~enje granice hidro-faunisti~kih oblasti (ekoregiona) koje odgovaraju op{tim prirodnim i istorijskim karakteristikama podru~ja i lokalnom rasprostranjenju vodenih organizama, podela teritorije Srbije na hidro-faunisti~ke podoblasti, koje su, do odre enog nivoa, homogene u pogledu karakteristika vodenih organizama (horizontalna distribucija hidrobionata) i tipologija ispitivanih teku}ica. U nameri da se ostvari pomenuti zadatak, planirane su i slede}e aktivnosti: priprema i prakti~na provera terenskog upitnika (protokola) za istra`ivanje vodenih makrobeski~menjaka, koji obuhvata podatke o stani{tu (prate}i podaci) i uzorcima, pore enje razli~itih tehnika uzorkovanja vodenih makrobeski~menjaka, pore enje zajednica vodenih makrobeski~menjaka ispitivanih podru~ja i vodotokova, izbor referentnih lokaliteta i lokaliteta koji se, prema stepenu antropogenog uticaja, mogu okarakterisati kao "bliski prirodnim" ("near-natural" sites) i definisanje tip-specifi~no referentnih uslova za teku}e vode. 39

8 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije Jedna od aktivnosti je i prikupljanje podataka o hidro-morfolo{kim i drugim prate}im podacima o teku}im vodama podru~ja Srbije. Ovo je definisano tokom realizovanja ovog istra`ivanja, jer smo pregledom dostupne literature o prirodnim karakteristikama teku}ih voda Srbije ustanovili da odgovaraju}i podaci nisu dostupni u okviru jedne publikacije. Najkompletniji pregled teku}ih voda u pogledu abioti~kih karakteristika prikazan je u monografiji Gavrilovi}a i Duki}a Š¹. Analizom podataka prikazanih u pomenutoj publikaciji uvideli smo da nedostaju podaci za veliki broj manjih brdsko-planinskih teku}ica koje su za hidrobiolo{ka istra`ivanja i najinteresantnije. Zbog toga smo se opredelili za to da rad sadr`i i prikaz osnovnih abioti~kih karakteristika ispitivanih teku}ica, u nadi da }e taj deo doprineti da se makar jedan deo podataka nalazi sumiran na jednom mestu. Istra`ivanja obuhvataju fitoplanktone, fitoperifitone, vodene makrobeski~menjake i ribe, kao biolo{ke elemente {iroko kori{}ene u primeni DV u Evropi. Uz to, istra`ivanja parazita riba su tako e predmet ove studije, jer se nivo parazitiranosti mo`e koristiti za procenu ekolo{kog statusa vodenog sistema. Terenska istra`ivanja imaju za cilj prikupljanje biolo{kog materijala i podataka o ispitivanom lokalitetu/sektoru. U planiranju terenskih radova akcenat je stavljen na teku}ice koje nisu bile obuhva}ene prethodnim istra`ivanjima na adekvatan na~in. Metodologija koja se primenjuje obuhvata sakupljanje i obradu materijala i prate}ih podataka. Zasnovana je na principima definisanim u DV, rezultatima projekata koji su imali za cilj primenu pomenute Direktive Š8¹, kao i na dokumentima definisanim tokom rada stru~nih grupa Me unarodne komisije za za{titu reke Dunav Š¹. Pored toga, prilikom definisanja programa istra`ivanja u razmatranje su uzeta iskustva drugih zemalja na polju primene DV Š3¹. Analiza osobenosti zajednica vodenih organizama podrazumeva slede}e momente: broj vrsta, gustina zajednica (kvantitativne i semi-kvantitativne tehnike), diverzitet, kao i polnu i uzrasnu strukturu za pogodne grupe organizama (ribe i re~ni rakovi). Analiza parazita riba obuhvata istra`ivanje nivoa i tipa infekcije, sa ciljem da se odredi relacija izme u parazitiranosti i ekolo{kog statusa voda. Detaljna analiza lokaliteta uzorkovanja je zasnovana na terenskom upitniku prilago enom za potrebe studije i obuhvata prikupljanje podataka o morfolo{kim osobenostima profila (prose~na, minimalna i maksimalna {irina, prose~na i maksimalna dubina, tip podloge, tip korita i na~in grananja) na sektoru od najmanje 50 m. Analiza zastupljenih tipova podloge vr{i se vizuelnom procenom, u kvadratu 50x50 cm, po sistemu klasifikacije prilago enom potrebama studije, s ciljem da se koristi skala koja opisuje tipove podloge koji realno uti~u na distribuciju vodenih makrobeski~menjaka. Kao osnova za modifikaciju slu`i skala za kla- 40 Metodologija / Methodology

9 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije sifikaciju mineralnog supstrata (4, 5): ) supstrati sitnih ~estica (mulj i vrlo sitan pesak; ~estice nisu vidljive golim okom; <0,5 mm); ) sitan pesak (~estice vidljive golim okom; 0,5-0,5 mm); 3) krupan pesak (0,5- mm); 4) {ljunak (-6 mm); 5) oblutak (6-34 mm); 6) kamen (64-56 mm) i 7) stena (>56 mm). Na terenu se obavlja i merenje povr{inske brzine vode. Kriterijumi za izbor lokaliteta uzorkovanja su slede}i: zastupljenost delova toka razli~itih karakteristika (vir, preliv, brzak), karakteristi~an lokalitet za sektor, raznovrsnost/ujedna~enost stani{ta za makrobeski~menjake, op{te karakteristike obodne vegetacije, pristupa~nost terena, uticaj zaga enja i dr. Monitoring abiocena obuhvata slede}e pokazatelje: ph, elektri~na provodljivost, rastvoreni kiseonik i zasi}enost kiseonikom. Istra`ivanje obuhvata gotovo celu Srbiju - slivove Velike, Zapadne i Ju`ne Morave, Ni{ave, Ibra, Velikog Rzava, Timoka, Save, Kolubare, Tise, Peka, Mlave, Pore~ke reke, kao i materijal prikupljen na glavnom toku Dunava i ekosistemima plavnog podru~ja. Fitoplankton / Phytoplankton Fitoplankton, zastupljen brojnim porodicama algi u vodenim ekosistemima, predstavlja zajednicu sitnih organizama koji ~itav svoj `ivotni ciklus provode u slobodnoj vodenoj masi ekosistema, izme u povr{ine i dna, plutaju}i. Ovi organizmi su sposobni za brojne adaptacije koje uslovljava plutaju}i na~in `ivota. Fitoplankton se razvija u sporoteku}im, ravni~arskim rekama i jezerima, a nikada u brzim brdsko-planinskim teku}icama. Prikupljanje fitoplanktona se vr{i standardnim planktonskim mre`ama, promera okaca 0-5 ìm. Voda se uzima sa odre enog broja ta~aka po popre~nom profilu teku}ice. Svi uzorci se proce uju kroz planktonsku mre`u i odla`u kao jedan zajedni~ki uzorak Š6¹. Fitobentos / Phytobenthos Fitoperifiton ~ine biljni predstavnici koji naseljavaju tvrde delove podloge (stene, kamen) i ~vrsto su vezani za njih. Nazivamo ga obra{tajem u kome se uglavnom sre}u predstavnici silikatnih, modrozelenih i zelenih algi. Organizmi koji ~ine fitobentos sakupljaju se pomo}u ~etkice ili no`a laganim i pa`ljivim skidanjem, odnosno struganjem sa tvrde povr{ine. Na terenu se prikupljeni materijal odmah fiksira formaldehidom do finalne koncentracije do 3-4%. Priprema diatoma za determinaciju ura ena je prema Husted-ovoj metodi Š7¹. Identifikacija je obavljena kori{}enjem invertnog mikroskopa Nikon, uve}anje 500x. Akvati~ni makrobeski~menjaci / Aquatic macroinvertebrate Akvati~ni makrobeski~menjaci raznovrsna su i biolo{ki heterogena grupa organizama. Veliki broj vrsta `ivotinja koji obuhvata ova ekolo{ka kategorija, raznovrsnost akvati~nih stani{ta u Srbiji, kao i relativno mali broj stru~njaka koji se kod nas trenutno bavi vodenim makrobeski~menjacima, doprineli su da su ovi hidrobionti slabo ispitani u pore enju sa stepenom istra`enosti u ve}ini sused- 4

10 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije nih zemalja. S toga, svaki napor u pravcu istra`ivanja akvati~nih makrobeski~menjaka predstavlja doprinos u procesu upotpunjavanja znanja o vrstama koje su prisutne u Srbiji i njihovoj ekologiji. Prikupljanje makrobeski~menjaka obavlja se uz upotrebu ru~nih bentosnih mre`a promera okca 50 i 500 m, Sürber-ovim mre`ama zahvatnih povr{ina 0, i 0,04 m promera okca 50 m, bentolo{kom dred`om mre`e promera okca 50 m, bagerima tipa Ekman i Van-Veen, zahvatnih povr{ina 0,04 i 0,03 m, kao i ru~nim sakupljanjem i spiranjem materijala sa razli~itih povr{ina. Uzorkovanje ru~nim bentolo{kim mre`ama vr{i se kombinovanom tehnikom podizanja materijala trzajima nogama sa podloge i njegovim sakupljanjem u mre`u koja je orijentisana u pravcu vodenog toka i ru~nim sakupljanjem sa podloge (kick & sweep teknika), semi-kvantitativnim uzorkovanjem u definisanom vremenskom intervalu, pri ~emu je prikupljano sa svih dostupnih stani{ta, proporcionalno zastupljenosti stani{ta na sektoru Š6¹. U slu~aju kori{}enja Sürber-ovih mre`a uzorak se sastoji iz tri zahvata po tipu stani{ta, pri ~emu se vodi ra~una da materijal bude prikupljen sa tipa podloge koji je karakteristi~an za sektor Š6¹. Prilikom kori{}enja bentolo{kih bagera, materijal se ispira kroz sito promera okca 50 m, kako bi se odvojile sitne ~estice od uzorka i omogu}ilo odlaganje i kvalitetnije fiksiranje i konzerviranje uzoraka Š6¹. Determinacija prikupljenih makrobeski~menjaka obavlja se u hidrobiolo{koj laboratoriji kori{}enjem mikroskopa, uve}anja do 90x. Identifikacija organizama obavlja se pomo}u adekvatnih klju~eva do najni`eg pouzdanog taksonomskog nivoa (rod, vrsta) Š9, 0,,, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 30, 3, 3, 33, 34, 35, 36¹ u laboratoriji Odeljenja za hidrobiologiju Instituta za biolo{ka istra`ivanja "Sini{a Stankovi}", gde se materijal i ~uva. Ihtiofauna / Ichthyofauna Primerci riba se izlovljavaju upotrebom mre`a staja}ica i povla~nih mre`a razli~itog promera okaca (3 50 mm), kao i kori{}enjem agregata Honda (,5 KW) za elektro-ribolov. Parazitolo{ka analiza materijala obavlja se na prikupljenim primercima riba. Kod svih jedinki pregledaju se {krge, trbu{na duplja i crevni trakt radi utvr ivanja prisustva ekto- i endoparazitskih vrsta. Sve prona ene vrste Protozoa fiksiraju se metanolom i boje Giemzom nakon su{enja. Ostale prona ene parazitske vrste prosvetljuju se u laktofenolu i od njih se prave trajni preparati. Za pregled riba koriste se uobi~ajene parazitolo{ke metode trematode I akantocefale se opu{taju u destilovanoj vodi na 4 o C oko sat i potom fiksiraju u 0% vrelom nematode se fiksiraju u vrelom 70% etanolu i ~iste u vrelom laktofenolu. Zamrznuti primerci se odmrzavaju u vodi, a zatim fiksiraju u 0% formalinu (trematode i akantocefale), odnosno u 70% etanolu (nematode). 4

11 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije Identifikacija se obavlja na osnovu klju~eva za identifikaciju parazita Š38, 39, 40, 4, 4, 43¹. Na analiziranom uzorku riba radi se ekstenzitet i intenzitet infekcije. Rezultati rada / Results Po obimu istra`ivanja potamoplanktona (fitoplankton u rekama), najistra`eniji vodotokovi u na{oj zemlji su Dunav, Sava i Tisa, dok pojedini manji vodotokovi kao {to su Tami{ i Velika Morava skoro da uop{te nisu ra eni. Naj~e{}e podru~je istra`ivanja Dunava i Save je podru~je Beograda (za Savu: [abac- Beograd) re e drugi delovi reke ili ceo tok kroz Srbiju. Sli~no je i sa Tisom, uz ~injenicu da su najobimnija i najkompleksnija istra`ivanja vr{ena na delu toka Tise kod Be~eja. Tako e je neophodno ista}i da se istra`ivanja Dunava, uslovno, mogu podeliti na istra`ivanje vodotoka pre i nakon izgradnje brana na Dunavu kod \erdapa, i istra`ivanja podru~ja \erdapa koje nakon izgradnje brana na Dunavu ima druga~ije karakteristike fitoplanktona. Istra`ivanja fitoplanktona reke Tami{ ra ena su u vi{e navrata du` celog toka kroz na{u zemlju. Za Veliku Moravu skoro da ne postoje objavljeni podaci. Jedina istra`ivanja fitoplanktona Velike Morave ra ena su godine Š6¹. Prema svojim hidromorfolo{kim i ekolo{kim karakteristikama mo`e se zaklju~iti da postoje znatne razlike u pogledu kvalitativnog i kvantitativnog sastava fitoplanktona sporoteku}ih, ravni~arskih reka (Dunav, Sava, Tisa, Tami{ i Velika Morava). Za sve ove reke zajedni~ko je da se kao dominantna grupa u kvalitativnom i kvantitativnom pogledu izdvajaju Bacillariophyta, a kao subdominantna Chlorophyta ~iji udeo u sastavu zajednice naro~ito raste u vreme letnjih meseci kada su vodostaji najni`i, a temperatura i osvetljenost najve}i Š6¹. Tokom razmatranja vodenih makrobeski~menjaka upotrebljen je materijal prikupljan u periodu na 356 lokaliteta. Kori{}en materijal obuhvata uzorke sa 9 lokaliteta prikupljen u periodu Podaci sa 3 lokaliteta dostupni su iz prethodnog perioda ( ), a na osnovu istra`ivanja realizovanih u Odeljenju za hidroekologiju i za{titu voda Instituta za biolo{ka istra`ivanja "Sini{a Stankovi}" u Beogradu i Odeljenju za hidroekologiju Instituta za biologiju Prirodno-matemati~kog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu. Materijal je prikupljan prete`no u kriti~nim periodima za zajednicu makrobeski~menjaka vreme niskih i visokih voda. Determinisan je materijal iz 40 uzoraka faune dna i pregledano je ukupno 40.0 jedinki. Zabele`eno je ukupno 45 taksona vodenih makrobeski~menjaka svrstanih u 5 familija, odnosno 39 rodova. Prema broju vrsta, najzna~ajnija grupa na ispitivanim lokalitetima su vodeni insekti (337 taksona), me u kojima se, prema raznovrsnosti, izdvajaju Trichoptera (95 vrsta), Diptera (78 taksona) i Ephemeroptera (73 vrste) Š6¹. 43

12 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije Za izradu spiska vrsta kori{}en je celokupni materijal. Tokom analize prostorne distribucije vodenih makrobeski~menjaka, u slu~aju brdsko-planinskih teku}ica, akcenat je stavljen na uzorke prikupljene u periodu prole}a i ranog leta, kako bi se iz analize eliminisale razlike u zajednici do kojih dolazi usled vremenske dinamike. Ovaj period je izabran kao adekvatan za analizu faune ove grupe teku}ih voda, jer je tada raznovrsnost najve}a Š4, 7, 44, 45, 8, 46, 6¹. Pored toga, identifikacija materijala prikupljenog u periodu prole}a i ranog leta je pouzdanija, jer tada dominiraju krupniji larveni i nimfalni stupnjevi, za razliku od perioda kasnog leta i jeseni, kada se bele`i dosta larvi u prvom i drugom stadijumu razvi}a. Ova ~injenica naro~ito je uo~ljiva u slu~aju familije Baetidae (Ephemeroptera) Š8, 46¹. U gotovo svim uzorcima prikupljenim u brdsko-planinskim podru~jima tokom septembra i oktobra zabele`eno je dosta predstavnika roda Baetis koji su bili sitni i komplikovani za identifikaciju. Analiza faune ve}ih ravni~arskih reka je, nasuprot brdsko-planinskim teku}icama, vr{ena prete`no u septembaru i oktobru (period niskih voda). Pored ~injenice da se uzorci iz velikih reka lak{e prikupljaju u periodu niskih voda, ovakvom izboru je doprinelo i to {to se ve}ina prethodnih istra`ivanja (00. Zajedni~ko ispitivanje Dunava JDS Joint Danube Survey ; 00. Me unarodno ispitivanje Tise ITR International Tisza Research; 004. Istra`ivanje Dunava AquaTerra ADS AquaTerra Danube Survey) obavljala u pomenutom vremenskom intervalu, kao i da je Zajedni~ko ispitivanje Dunava JDS Joint Danube Survey planirano za avgust i septembar 007., ~ime se obezbe uje poredivost podataka. Zajednice makrobeski~menjaka Dunava i Save u beogradskom regionu su analizirane sa 0 lokaliteta i dobijeni rezultati su ukazali na dominantnu ulogu grupa Oligochaeta i Gastropoda Š47¹. Na osnovu dobijenih rezultata o kvalitativnom sastavu zajednica fitobentosa na lokalitetima istra`ivanih teku}ica u razli~itim podru~jima Srbije (isto~ne, centralne, jugozapadnog i zapadnog dela), pra}ena je njihova prostorna distribucija. Modrozelene alge (Cyanophyta) (33 taksona) su zabele`ene na 44 lokaliteta na dnu 4 teku}ice. Crvene alge (Rhodophyta) sa svojih osam taksona su registrovane na lokalitetu, na dnu devet teku}ica. Alge razdela Xanthophyta ({est taksona) naseljavaju dno {est teku}ica i konstatovane su na 0 lokaliteta. Od zlatnih algi (Chrysophyta) je na dnu istra`ivanih teku}ica na ena samo jedna vrsta (Hydrurus foetidus) i to na dnu ~etiri reke i {est lokaliteta. Zelene alge (Chlorophyta) ( taksona) su zabele`ene na 47 lokaliteta na dnu 8 teku}ica. Vrsta Chara vulgaris (Charophyta) je na ena samo na podru~ju isto~ne Srbije u Stanjanskoj reci na dva lokaliteta Š6¹. Istra`ivanja ihtiofaune u Srbiji su sprovedena na 4 profila na rekama Drini (gornji i donji tok), Dunavu (od 50 do 97 r.km., beogradski region, uzvodno od "\erdapa I", akumulacija "\erdap II", nizvodno od brane "\erdapa II"), Savi ([abac, Obrenovac-Maki{), Velikoj Moravi (Varvarin), Zapadnoj Moravi (selo 44

13 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije Prijanovi}i gornji tok, Trstenik donji tok) i Ju`noj Moravi (Bujanovac i Donji Ljube{) Š6¹. Analiza parazita riba obuhvata: ) ekologiju parazitoza riba, vodozemaca, ljuskara i meku{aca iz reka, rezervoara i slatkovodnih jezera Š48, 49¹; ) biologiju, ekologiju, funkcionalnu morfologiju i razvoj parazita u ribama i drugim organizmima u vodi, kao i u pticama vezanim za vodena stani{ta koje su zna~ajne u preno{enju parazita riba Š50, 5, 5, 53¹; 3) opis i kvantifikaciju zajednice parazita Š54¹; 4) vrste na enih parazita u zajednici i strukturu zajednice parazita Š54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 6¹; 5) biogeografske aspekte koji uti~u na geografsku rasprostranjenost parazita Š54, 48, 49¹; 6) biomonitoring zaga enosti vode na osnovu zajednice parazita Š48¹; 7) faktore koji uti~u na populaciju parazita Š49¹; 8) epidemiolo{ke aspekte Š60, 6¹; 9) pregled na parazitska oboljenja riba i uticaj parazita na populaciju doma}ina Š6, 63¹. Zbog velike prisutnosti alohtonih vrsta riba u na{im otvorenim vodama, posebna pa`nja je posve}ena procenjivanju prisustva endoparazita slede}ih, a za na{u faunu novih, ribljih vrsta: sivi tolstolobik (Hypophthalmichtys nobilis), beli tolstolobik (Hypophthalmichtys molitrix), beli amur (Ctenopharyngodon idella), babu{ka (Carassius auratus gibelio), bezribica (Pseudorasbora parva), ameri~ki somi} (Ameiurus nebulosus), sun~anica (Lepomis gibosus) i {ilo (Syngnathus abaster). Problem postaje mnogo ve}i uvozom novih ribljih vrsta, naro~ito iz azijskih zemalja i SAD, a sa njima skoro potpuno nepoznatih parazitofauna riba. Prilikom istra`ivanja srpskog dela Dunava, na {krgama sivog tolstolobika na ena je nova parazitska vrsta Copepoda (Sinergasilus polycolpus), koja je ujedno i prvi nalaz za parazitofaunu Srbije Š64¹. Na ribljoj vrsti Barbus meridionalis, uhva}enoj u reci Uvac, na ena je nova parazitska nematoda Philometroides barbi sp. nov. Š65¹. Ispitivanju parazitske faune riba prirodnih voda (potoci, reke, jezera i bare) mora se posvetiti ve}a pa`nja, ne samo zbog njihovog ekonomskog i privrednog zna~aja, ve} da bi prou~avanjem ove faune do{li do novih saznanja o ribljim parazitima u prirodnim vodenim ekosistemima. Diskusija / Discussion Tipologija teku}ih voda Srbije, pored podataka o fizi~ko-hemijskim karakteristikama ispitivanih vodotokova, ura ena je i na osnovu raspolo`ivih i kompletnih podataka o analiziranim zajednicama akvati~nih makrobeski~menjaka, kao elemenata biolo{kog kvaliteta predvi enih Direktivom o vodama. 45

14 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije Analiza podataka vr{ena je na izabranim uzorcima akvati~nih makrobeski~menjaka, u zavisnosti od cilja postupka. U zavisnosti od svrhe analize, izabrani su uzorci koji poti~u sa lokaliteta koji se nalaze u okviru reka, ili pojedinih sektora teku}ica, koje su sli~ne prema karakteristikama sli~na nadmorska visina (ista klasa nadmorske visine) i sli~ne hidro-morfolo{ke karakteristike. Prilikom analize prostorne distribucije vodenih makrobeski~menjaka kori{}eni su podaci koji poti~u sa lokaliteta koji nisu pod bitnim uticajem zaga enja. Tako su upotrebljeni podaci, uglavnom, sa referentnih lokaliteta ili lokaliteta ~iji se status mo`e okarakterisati kao "blizak prirodnom" Š6¹. U slu~ajevima kada nisu bili dostupni podaci sa referentnih lokaliteta, kori{}eni su i podaci sa lokaliteta ~iji se ekolo{ki status mo`e preliminarnom procenom okarakterisan kao visok Š6¹. Za izra~unavanje kori{}enih biolo{kih indeksa kori{}en je AQEM program Š¹. Baza podataka / Database Baza podataka biodiverziteta vodenih ekosistema Srbije razvijena je na Institutu za biologiju i ekologiju Prirodno-matemati~kog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu Š66¹. U periodu od 000., u okviru redovnih aktivnosti formirana je i redovno a`urirana Baza podataka o biodiverzitetu vodenih ekosistema Srbije ("ADSer"). Osnovnu strukturu kompjuterske baze podataka (ADSer), ~ine zapisi o vrstama hidrobionata i to: makroalgi, makrobeski~menjaka, riba, vodozemaca i gmizavaca koje su konstantovane u kopnenim vodama Srbije. Une{eni podaci o vrstama su dvojakog porekla i to:. publikovani bibliografski podaci o dosada{njim istra`ivanjima gore pomenutih hidrobionata na podru~ju Srbije i to po~ev{i od 860. do 005. godine.. podaci o istra`ivanjima akvati~nih makrobeski~menjaka tokom poslednje 3 godine istra`ivanja, a koji nisu do sada publikovani. Zapisi uneseni u bazu za svaki obra eni takson su slede}i:. ta~an naziv taksona,. identifikacioni broj taksona (ID taksona), 3. godina nalaza, 4. broj nalaza tokom godine u kojoj je na en (u~estalost nalaza), 5. relativna brojnost taksona izra`ena prema slede}oj skali: 46

15 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije U~e{}e vrste / Specie participation Oznaka relativne brojnosti / Mark of relative numerousness Broj individua / Number of specimens Manje od 3 / Under vise od 500 / more than 500 ne postoji podatak / no data NP ne postoji podatak / no data 6. tip ekosistema gde je vrsta konstantovana, 7. podatak o statusu ugro`enosti (ako postoji, baza IUCN, zakon o retkim i ugro`enim vrstama Republike Srbije), 8. podatak o UTM i geografskom polo`aju (GPS podaci) stani{ta gde je vrste na ena, 9. podaci o autoru i publikaciji. Prema analizi izvr{enoj godine baza podataka biodiverziteta vodenih ekosistema Srbije sadr`i slede}e:. ukupan broj zapisa koji je unet u bazu o svim taksonima po ekosistemima iznosi.443,. ukupan broj zapisa za makrobeski~menjake po svim ekosistemima je 8.75, 3. ukupan broj zapisa za ribe po svim ekosistemima je 3.587, 4. ukupan broj zapisa za vodozemce po svim ekosistemima je 4, 5. ukupan broj obuhva}enih vrsta makrobeski~menjaka je.657, 6. ukupan broj vrsta riba o kojima postoji zapis je 55, 7. ukupan broj vrsta vodozemaca o kojima postoji zapis je 3. Podaci iz a`urirane baze podataka slu`e za:. analizu abioti~ke tipologije teku}ica, koja je izra ena na osnovu sistema tipologije predlo`enog 004. godine,. izdvajanje referentnih lokaliteta i lokaliteta ~ije se stanje mo`e okarakterisati kao "blisko prirodnom", 3. kao i za definisanje granica ekoregiona i 4. hidro-ekolo{kih celina na podru~ju Srbije. Kako se ostvarenje aktivnosti na formiranju i popunjavanju ADSer vr{i od 000. godine i kako baza sadr`i podatke potrebne za nastavak rada na primeni DV, a u oblasti kori{}enja biolo{kih elemenata kvaliteta (BQE), saradnja na usavr{avanju ADSer opravdana je metodolo{ki i ekonomski. Podela teritorije Srbije na hidrofaunisti~ke oblasti i podoblasti / Division of the territory of Serbia into aquatic fauna areas and subareas Prema korigovanim granicama, broj ekoregiona na teritoriji Srbije ostaje nepromenjen u odnosu na izvornu verziju Illies-a Š6¹. Teritorija Srbije 47

16 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije obuhvata 5 ekoregiona (Slika ). Ekoregion 5 Dinarski zapadni Balkan; ekoregion 6 Helenski zapadni Balkan; ekoregion 7 Isto~ni Balkan; ekoregion 0 Karpati; i ekoregion Panonska nizija. Izvr{ena je podela Srbije na hidrofaunisti~ke podoblasti na osnovu postoje}ih abioti~kih podataka i informacija o bioti. Od biolo{kih parametara predvi enih Direktivom o vodama odabrani su vodeni makrobeski~menjaci, koji se predla`u za multimetrijski sistem procene ekolo{kog statusa. Za sada je izvr{ena analiza efikasnosti tehnika uzorkovanja; izra ena je operacionalna lista taksona za makrobeski~menjake; izvr{ena je valorizacija tipologije izra ene na osnovu abioti~kih faktora, a na osnovu rasprostranjenja vodenih makrobeski~menjaka. Tipologija vodotoka na podru~ju Srbije ura ena je postepeno kroz analizu rasprostranjenja akvati~nih makrobeski~menjaka u odnosu na tipolo{ke parametre (nadmorska visina, veli~ina sliva, geologija, pripadnost ve}em slivu, pripadnost ekoregionu). Prikupljeni materijal i dobijeni rezultati istra`ivanja su osnov za dalje usavr{avanje tipologije teku}ih voda na podru~je Srbije, kao i za definisanje tip specifi~no referentnih uslova za izabrane parametre za teku}e vode. Na osnovu analize zajednica fitoplanktona, perifitona, vodenih makrobeski~menjaka i ihtiofaune radi se na definisanju granica ekoregiona za teritoriju Srbije. U pogledu kvaliteta vode, vr{i se definisanje novih indikatorskih grupa i redefinisanje indika- 48 Zaklju~ak / Conclusion

17 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije torskih vrednosti za stare grupe bioindikatora. Rezultati se upotpunjuju izradom testiranja novog ekolo{kog indeksa zasnovanog na Balkanskom bioti~kom indeksu (BNBI) i primenom ovog indeksa u monitoringu ekolo{kog statusa teku}ih voda u regionu. Svakako, zna~ajna karika u sagledavanju ekolo{kog statusa voda Srbije je i poznavanje parazitofaune riba. Tako e se nastavlja rad na bazi podataka o biodiverzitetu kopnenih voda podru~ja Srbije izra enoj na Institutu za biologiju i ekologiju Prirodno-matemati~kog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu. Namera studije je da se predlo`i tipologija, tip specifi~no referentni uslovi i indeks ekolo{kog statusa koji bi bili pogodni za dalje pobolj{anje i kori{}enje u usavr{avanju nacionalnog sistema monitoringa i sistema upravljanja vodama. Rezultati sprovedenih istra`ivanja u znatnoj meri doprinose procesu primene Direktive o vodama EU na podru~ju Srbije. Prikazane aktivnosti i dobijeni rezultati dosada{njih istra`ivanja su delom obuhva}eni u okviru Projekta 4303 "Teku}e vode Srbije - istra`ivanje biodiverziteta i kori{}enje podataka u tipologiji, izradi ekolo{kog indeksa i monitoringu ekolo{kog statusa". Literatura / References. AQEM: Manual for the application of the AQEM system. A comprehensive method to assess European streams using benthic macroinvertebrates, developed for the purpose of the Water Framework Directive. Contract No: EVK-CT , WFD: Water Framework Directive - Directive of European Parlament and of the Council 000/60/EC Establishing a Framework for Community Action in the Field of Water Policy, Simi} V.: Mogu}nosti ekolo{kog monitoringa re~nih ekosistema Srbije na osnovu makrozoobentosa. Doktorska disertacija. Biolo{ki fakultet, Beograd, -6, Markovi} Z.: Reka \etinja, makrozoobentos u oceni kvaliteta vode. Ministarstvo za za{titu `ivotne sredine Republike Srbije i Nau~noistra`iva~ki centar U`ice, U`ice, 3, Markovi} Z.: Izvori brdsko-planinskih podru~ja Srbije, ekolo{ka studija makrozoobentosa. Biolo{ki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 38, Paunovi} M., Simi} V., Simonovi} P., Cvijan M., Subakov G., Simi} S., Stojanovi} B., Petrovi} A., Ga~i} Z.: Biolo{ki elementi u procesu primene Direktive o vodama EU za podru~je Srbije. Izve{taj po ugovoru , Institut za biolo{ka istra`ivanja "Sini{a Stankovi}, Beograd, 54, 006c Simi} V., Simi} S.: Use of the river macrozoobenthos of Serbia to formulate a biotic index. Hydrobiologia. 46, Netherlands, AQEM: Stream assessment methods, stream typology approaches and outlines of a European stream typology. st deliverable, Contract No: EVK-CT , AQEM: Experiences with different stream assessment methods and outlines of an integrated method for assessing streams using benthic macroinvertebrates. 3rd deliverable, Contract No: EVK-CT , AQEM: Reference biocoenoses and deviations: structure and tools for description, nd deliverable, due to 8//0, Contract No: EVK-CT , 00a. -. Gavrilovi} Lj., Duki} D.: Reke Srbije. Zavod za ud`benika i nastavna sredstva, pp Poglavlje: Reke Crnomorskog sliva, Zapadna Morava, 84-85, SCG ICPDR National Report: National Report of Serbia and Montenegro ICPDR Roof Report, Part B Moog O. (ed.): Fauna Aquatica Austriaca. Katalog zur autecologischen Einsfung. Aq- 49

18 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije uatischer Organismen Osterreichs. Teil II B, Metazoa, Saprobielle Valenzen, Verdonschot P. F. M.: Micro-distribution of oligochaetes in as soft-bottomed lowland stream (Elsbeek; The Netherlands). Hydrobiologia, 406, 49-63, Wentworth C. K.: A scale of grade and class terms for clastic sediments. Journal of Geology, 30, , Tripkovi} D., Ignjatovi} J., Cvijan M., Nade`di} M., Maljevi} E., Paunovi} M.: Strategija monitoringa kvaliteta povr{inskih voda. Regionalni centar za `ivotnu sredinu za centralnu i isto~nu Evropu, Kancelarija u Srbiji i Crnoj Gori, Beograd, 06, Krammer K., Lange-Bertalot H.: Bacillariophyceae.. Teil: Naviculaceae. U. Suâwasserflora von mitteleuropa. (Ettl., H., Gerloff, K., Heynig, H., Mollenhauer, D., Eds.) Band /. VEB Gustav FicherVerlag, Jena 66, Paunovi} M., Jakov~ev-Todorovi} D., Simi} V., Stojanovi} B.,Veljkovi} A.: Species composition, spatial distribution and temporal occurence of mayflies (Ephemeroptera) in the Vlasina River (Southeast Serbia). Arch. Biol. Sci. 58,, 37-43, 006a Belfiore C.: Ephemerotteri (Ephemeroptera). Guide per il Riconoscimento Delle Specie Animali Delle Acque Interne Italiane. Consiglio Nazionale Della Ricerche AQ//0,, Brinkhurst R. O.: A guide for the identification of British Aquatic Oligochaeta. Freshwater Biological Association Scientific Publication No., Second Edition. 55, Croft P. S.: A key to the major groups of British freshwater invertebrates. Field Studies 6, , Edington J. M., Hildrew A. G.: Caseless caddis larvae of the British Isles. A key with ecological notes. Freswater Biological Association Scientific Publication No. 53 (ed. J.M. Elliott), 43, Fres C. O. H.: The dragonflies of Great Britain and Ireland. Harley Books (B.H. & A. Harley Ltd.), second edition.6, Hynes H. B. N.: A key to the adults and nymphs of the British Stoneflies (Plecoptera) with notes on their Ecology and Distribution. Freshwater Biological Association Scientific Publication No. 7. The third edition, with minor revision, , Ikonomov P.: Ephemeroptera na Makedonija. Sistematika i faunistika. II Prilozi (sliki i dijagrami). Skopje, 09, Illies J.: Limnofauna Europea. Gustav Fischer Verlag. Stuttgart. New York Swets ^ Zeitlinger B.V. Amsterdam, 534, Kerovec M.: Priru~nik za upoznavanje beskralje{njaka na{ih potoka i rijeka. SNL, Zagreb, 7, Lo`ek V.: Kli~ ^eskoslovenskych Mekky{u. Vyda Vatelstvo Slovenskej Akademie Vied, sekcia biologickych a lekarskych vied, Bratislava. 437, Macan T. T.: A key to the nymphs of the British species of Ephemeroptera with notes of their ecology. Freshwater Bilogical Assocciation. Scientific Publication No. 0, second edition, 69, Müler-Liebenan I.: Revision der europaischen Arten der Gattung Baetis Leach, 85 (Insecta, Ephemeroptera). HEFT 48/49, 4, Nilsson A.: Aquatic Insects of North Europe A Taxonomic Handbook, Volume. Apollo Books, Stenstrup. 74, 997a Nilsson A.: Aquatic Insects of North Europe A Taxonomic Handbook, Volume. Apollo Books, Stenstrup. 440, 997b Pfleger V.: A field guide in colour to Molluscs. Over 60 ollustrations in full colour. Aventinum nakladatelstvi, 6, Savage A. A.: Adults of the British aquatic Hemiptera Heteroptera: a key with ecological notes. Freshwater Biological Association Scientific publication , Timm T.: Eesti rongusside (Annelida) määraja. ŠA guide to the Estonian Annelida¹. Naturalist handbooks I. Estonian Academy Publishers, Tallinn. -08, Wallace I.D., Wallace B., Philipson G. N.: A key to the case-bearing caddis larvae of Britain and Ireland. Freshwater Biological Association Scientific Publication No. 5 (ed. J.M. Elliott). 37, Stoskoph, M.: Fish Medicine. W.B Sauulers Company, Bauer O. N.: The guide for identification of parasites of freshwater. Fish fauna of SSSR, Tom I, Akademiya Nauk SSSR. Zoologicheskij Institut, Leningrad, Bauer O. N.: The guide for identification of parasites of freshwater. Fish fauna of SSSR, Tom II, Akademiya Nauk SSSR. Zoologicheskij Institut, Leningrad, Bauer O. N.: The guide for identification of parasites of freshwater. Fish fauna of SSSR, Tom III, Akademiya Nauk SSSR. Zoologicheskij Institut, Leningrad, Bykhovskaya-Pavlovskaya I. E., Gusev A. V., Dubinina M. N., Izyumovan A., Smirnova T. C., Sokolovskaya I. L., Shtein G. A., Shulman S. S., Epshtajn V. M.: The guide for determination of parasites of fresh water fish of 50

19 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije SSSR. Akademiya Nauk SSSR. Zoologicheskij Institut, Leningrad, Lom J., Dykova I.: Protozoa parasites of economicaly important fish species. Fisheries society of the Czech Republic, Prague, 0, Moravec, F.: Parasitic nematodes of freshwater fishes of Europe, Kluwer Acad. Publ., 7-73, 95-98, , , Paunovi} M., Kalafati} V., Jakov~ev D., Martinovi}-Vitanovi} V.: Periphyton and Benthos of the Vlasina River. 3 Konferenz der IAD, SIL, Wien, Wissenschaftliche Referate, 93-98, Paunovi} M., Kalafati} V., Jakov~ev D., Martinovi}-Vitanovi} V.: Oligochaetes (Annelida, Oligochaeta) of the Vlasina river (South-East Serbia): diversity and distribution. Biologia, Bratislava, 58, 903-9, Paunovi} M., Jakov~ev-Todorovi} D., Simi} V., Stojanovi} B., Petrovi} A.: Trophic relation between macroinvertebrates in the Vlasina River (Serbia). Arch.Biol.Sci., Belgrade, 58,, 05-4, 006b Jakov~ev-Todorovi} D., Paunovi} M., Stojanovi} B., Simi} V., \ikanovi} V., Veljkovi} A.: Observation of the water quality of the Danube in Belgrade Region based on benthic animals high and low water condition periods, 00. Archive of Biological Sciences, 57, 3, 37-4, Gelnar M., Sebelova S., Dusek L., Koubkova B., Jurajda P., Zahradkova S.: Biodiversity of parasites in freshwater environment in relation to pollution. Parassitologia, 39, 3, 89-99, Hakalahti T., Karvonen A., Valtonen E. T.: Climate warming and disease risks in temperate regions - Argulus coregoni and Diplostomum spathaceum as case studies. J Helminthol., 80,, 93-98, Kuli{i} Z., Caki} P., \ikanovi} V., Paunovic M., Stojanovski S., Jovanovi} M.: Role of gulls (Larus ridibindus L.) in the epizootiology of parasitic infections in fishes. VII National Conference of Parasitology, Sofia, Bulgaria, Program and abstracts, 0, Kuli{i} Z., Lepojev O.: Trematodes of wild duck (Anas platyrhynchos L.) in the Belgrade area. Acta Veterinaria (Belgrade), 44, 5-6, 33-39, Kuli{i} Z., Lepojev O., Aleksi}-Bakra~ N., Jaki} D., Pavlovi} I., Milutinovi} M., Mi{i} Z.: Trematodes of the Eurasian coot Fulica atra in the Belgrade area. Acta Veterinaria, Belgrade, 54, 5-6, , Kuli{i} Z., Petrovi} Z., Brglez J., Lepojev O., Trematodes of gulls (Larus ridibundus L.) in Belgrade area. Acta Veterinaria (Belgrade), 4, -3, 9-34, Caki} P.: Paraziti riba u vodama Sjeni~ko - Pe{terske visoravni i mogu}nosti njihovog suzbijanja. Doktorska disertacija, Katedra za parazitologiju, Veterinarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Caki} P., Alimpijevi} S., Kuli{i} Z., Kataranovski D.: Dichelestium oblongum (Abildgaard, 794), a new copepod species in the fauna of ichthyoparasites Yugoslavia. Fourth international symposium of ichtyoparasitology. Institute for Zoology, Fish Biology and Fish Diseases University of Munich, Germany, 5, Caki} P., Martinovi}-Vitanovi} V., Kataranovski D., Stojanovski S.: Ancyrocephalus paradoxus Creplin, 839 (Monogenea), a new species for ichthyoparasite fauna of Yugoslavia. Zoogeography and Ecology of Greece and Adjacent Regions,, 37-30, Caki} P., Stojanovski S., Kataranovski D., Fi{ter, S.: The Balkan barbel (Barbus meridionalis petenyi), a new host of a nematode Philometroides cyprini (Ishii, 93) and Philometroides lusiana (Vismanis, 966). Second International Congress of the Biodiversity, Ecology and Conservation of the Balkan Fauna, Ohrid, 7, Caki} P., Stojanovski S., Kuli{i} Z., Hristovski N., Lenhardt M.: Occurence of Anguillicola crassus (Nematoda: Dracunculoidea) in eels of Lake Ohrid, Macedonia. Acta Veterinaria (Belgrade), 5, -3, 63-69, 00a Caki} P., Stojanovski S., Petrovi} Z., Lenhardt M., Fi{ter S.: The first record of parasite Nematode genus Philometroides on Yugoslav freshwater fish. Journal of Experimental Pathology and Parasitology, 5, 8, 3-6, Bulgaria, 00b Markovi} M., Kuli{i} Z., Pali} K.: Most common tremathodosis in herbivore fishes - Proceedings of Symposium on Veterinary Clinical Pathology and Therapy Clinica Veterinaria, Macedonia, Ohrid, 6-7, 005a Markovi} M., Kuli{i} Z., Pali} K., Radoj~i} M.: Diphyllobothridae of fish and possible infection of humans Proceedings of Symposium on Veterinary Clinical Pathology and Therapy Clinica Veterinaria, Macedonia, Ohrid, 5, 005b Bagge A.M., Poulin R., Valtonen E.T.: Fish population size, and not density, as the determining factor of parasite infection: a case study. Parasitology, 8, 3, , Valtonen E. T., Koskivara M.: Relationships be- 5

20 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije tween the parasites of some wild and cultured fishes in two lakes and a fish farm in central Finland. Int J Parasitol., 4,, 09-8, Caki} P., Lenhardt M., Kolarevi} J.: Sinergasilus polycolpus, a new copepod species in the ichthyoparasitofauna of Serbia and Montenegro. Diseases of aquatic organisms, 58, 65-66, Moravec F., [imkova A., Henzelova V., [pakulova M., Caki} P.: Philometroides barbi sp. nov. (Nematoda, Philometridae) from Barbus meridionalis, a new philometrid from European freshwater fish. Acta Parasitologica, 50, 4, 39-3, ENGLISH TYPOLOGY AND MONITORING OF ECOLOGICAL STATUS OF MOVING WATERS OF SEBIA P. Caki}, M. Paunovi}, V. Djukanovi}, D. Jakov~ev-Todorovi}, V. Simi}, Z. Kuli{i} The paper presents work carried out with the objective of the implementation of the European Union Water Framework Directive. The data on communities of water organisms, together with the abiotic parameters, are used to define the typology, the type of specifical reference conditions and the ecological status index, which present a basis for establishing a system of monitoring the ecological status/potential of the waters in Serbia. The results of the obtained investigations are used also in the continuation of this work in making a database on the biodiversity of landlocked bodies of water in the territory of Serbia. The investigations include phytoplankton, phytobenthos, aquatic macroinvertebrate, and ichthyofauna, as well as the biological elements used in the process of the implementation of the EU Water Framework Directive. Furthermore, fish parasites are a subject of investigations for the reason that the level of parasite presence could have a significant effect on the structure of the community, and can consequently be used as a biological parameter for the ecological status/potential. The study covers all types of moving water. Field research is conducted with the aim of compiling complete data on certain biological components of moving waters. Key words: typology, moving waters, reference conditions, ecological index, biodiversity, biological elements of quality, ecological status TIPOLOGIÂ I MONITORING ÕKOLOGI^ESKOGO STATUSA TEKU^IH VOD SERBII P. Caki~, M. Paunovi~, V. D`ikanovi~, DunÔ Âkov~ev-Todorovi~, V. Simi~, Z. Kuli{i~ V rabote pokazìvaótsô issledovaniô, provodimìe s celýó primeneniô PriblizitelÝnoy direktivì o vodah Evropeyskoy Unii (EU). Dannìe o soobçestvah vodônìh organizmov, pri abioti~eskih parametrah, polýzuótsô dlô definicii tipologii, tip specifi~no referntnìh usloviy i indeksa Ìkologi~eskogo statusa, ~to predstavlôet soboy osnovu dlô ustanavlivaniô sistemì moni- 5 RUSSKIY

21 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) P. Caki} i sar.: Tipologija i monitoring ekolo{kog statusa teku}ih voda Srbije toringa Ìkologi~eskogo statusa / potenciala vod v Serbii. RezulÝtatì provedònnìh issledovaniy polýzuótsô i v prodol`enii rabotì na bìrabotke bazì dannìh o bioraznorodnosti suhoputnìh vod territorii Serbii. IssledovaniÔ ohvatìvaót fitoplankton, fitobentos, vodônìe makrobezpozvono~nìe, ihtiofaunu, kak biologi~eskie Ìlementì, polýzovannìe v processe primeneniô PriblizitelÝnoy direktivì o vodah EU. Pri Ìtom, parazitì rìb predmet issledovaniô na osnovanii, ~to urovený parazitirannosti mo`et zna~itelýno vliôtý na strukturu soobçestva, i mo`et zna~itelýno vliôtý na strukturu soobçestva, i mo`et polýzovatýsô kak biologi~eskiy parametr Ìkologi~eskogo statusa / protenciala. Issledovanie ohvatìvaet vse tipì teku~ih vod. IssledovaniÔ na meste delaótsô s celýó popolneniô i komplektovaniô dannìh o nekotorìh biologi~eskih komponentov teku~ih vod. KlÓ~evìe slova: tipologiô, teku~ie vodì, referntnìe usloviô, Ìkologi~eskiy indeks, bioraznorodnostý, biologi~eskie Ìlementì ka~estva, Ìkologi~eskiy status 53

22 STRU^NI RAD PROFESSIONAL PAPER UDK 637.5'3:.53. EFFECT OF DIFFERENT ELECTRICAL STUNNING METHODS ON MEAT QUALITY OF MARMARA KIVIRCIK BREED LAMB IN TURKEY REPUBLIC * EFEKTI RAZLI^ITIH METODA ELEKTRI^NOG OMAMLJIVANJA NA KVALITET MESA KOD MARMARA KIVIRCIK JAGNJADI U TURSKOJ S. K. Büyükünal, B. Nazli ** The effects of head-only electrical stunning method were compared with the effects of head- to- back electrical stunning method. A total of 90 kivircik breed lambs were randomly allocated immediately prior to slaughter to one of three stunning treatments: control group (C), head only group (HO;.0 A- AC for 3 s at a frequency of 50 Hz), head to back group (HB;,0 A- AC for3satafrequency of 50 Hz) electrical stunning. Meat quality was assessed by examining ph, colour as L, a, b values, water holding capacity (WHC) and shear force. The effect on meat quality was assessed in head-only electrically stunned, head to back electrically stunned and non-stunned lambs. Shear forces were not significantly different between treatments. However colour (L*,a*,b*), water holding capacity (WHC) and muscle ultimate ph were found to be significantly higher (P<0.05) between the groups. Key words: lamb, electrical stunning, meat, quality Introduction / Uvod Pre-slaughter stunning is compulsory according to EU Council Directive 93/9 Š4¹. Protecting welfare in the pre-slaughter period, and protecting slaughterhouse workers against animals' reflex movement, lambs are not slaughtered without stunning in slaughterhouses Š, 0¹. At the same time this practice may affect the meat quality like the type of suckling, lairaging, transport condition and handling such extrinsic factors are likely to affect meat quality through stress, which decreases muscular glycogen reserves, a process which may lead to high * Rad primljen za {tampu godine ** S. K. Büyükünal, B. Nazli, Istanbul University Veterinary Faculty, Department of Food Hygiene and the Technology, Istanbul, Turkey 55

23 Vet. glasnik 6 (3-4) 55-6 (007) S. K. Biyikinal and B. Nazli: Effect of different electrical stunning methods on meat quality of marmara kivircik breed lamb in Turkey... ultimate ph of meat Š¹. Electric stunning is the most common commercially used method in the EU. There are several methods used to apply the electrodes used with electrical stunning apparatus like head-only, head-to-brisket and head-toback Š7¹. Electrical stunning methods are effective and produce instantaneous insensibility by the induction of epileptiform activity in the brain Š8¹. The few studies on sheep examine the effect of the type of stunning on bleeding efficiency Š9¹, petechial haemorrhages Š6¹, blood pressure and muscular activity Š6¹, final ph Š4¹, meat quality parameters such as colour, tenderness, juiciness Š0¹ and meat quality parameters, the presence of haemorrhages and the bone fractures Š8¹ but not different electrical stunning methods effects on meat quality parameters. Animals Ninety male lambs of the Kivircik breed from the flock of the Experimental Farm of Istanbul University were slaughtered at 5 months of age. Animals were separated into three group (n = 30 each) for pre-slaughter handling. In the first group, the lambs were slaughtered without previous stunning. The second group was electrically stunned by the head only method at A for 3 s. The other group was electrically stunned by the head to back method at A for 3 s. Immediately after stunning, the lambs were slaughtered using conventional procedures. The carcasses were chilled at 6 o C for 4 h in a conventional chiller. Measurement / Merenje Instrumental meat quality was assessed in the M. longissimus dorsi between.. thoracal vertebrae. The ph was measured rapidly after carcass dressing (ph 0), 45 minutes later (ph 45), 4 hours later (ph 4), 4 hours later (ph 4), 48 hours later (ph 48) and 7 hours later (ph 7) with a penetrating electrode adapted to a portable Hanna HI 834 electro ph meter. Twenty-four hours post mortem, the M. longissimmus dorsi was removed from the carcass after measuring ph4, and cut into four equal portions. One portion packed in a plastic tray over-wrapped with permeable gas film and stored at 3 o C prior to analysis for initial meat quality. Twenty-four hours post mortem water holding capacity (WHC) and colour (as L, a, b values), 7 hours post mortem shear force (SF) were determined. The rest of the samples were vacuum packed in Cryovac barrier bags. Samples were taken, as required at 4h, 48h and 7h. During this time the bags were stored at 3 o C. The samples were analysed for ph, colour, WHC as percentage free water Š0¹. SF was evaluated using an Instron Texture Analyser (model 40) 56 Materials and methods / Materijal i metode ispitivanja

24 Vet. glasnik 6 (3-4) 55-6 (007) S. K. Biyikinal and B. Nazli: Effect of different electrical stunning methods on meat quality of marmara kivircik breed lamb in Turkey... equipped with a kremear shear head. Samples were read at 500 kg load cell and 50 range. Data Analysis / Analiza podataka The data of the meat quality variables were analysed by the SPSS Š7¹, using the analysis of variance (ANOVA). Results and discussion / Rezultati i diskusija Results of the effect of pre slaughter handling (PSH) during ageing on the meat parameters are presented in Tables -4. Table. Effect of pre-slaughter handling and ageing on the ph of meat in Marmara Kivircik lambs / Tabela. Efekat rukovanja pre klanja i zrenja na ph mesa kod Marmara Kivircik jagnjadi Groups Parameters / Grupe Parametri C (n=30) x ±s HO (n=30) x ±s HB (n=30) x ±s F-value / F-vrednost 0 minute / 0 minuta 45th minute / 45 minuta nd hour / sata 3rd hour / 3 sata 4th hour / 4 sata 8th hour / 8 sati th hour / sati 4th hour / 4 sata 48th hour / 48 sati 7th hour / 7 sata 7.05 ± ± ± ns 6.9 ± 0.040a 6.74 ± 0.053c 6.79 ± 0.045b *** 6.79 ± 0.050a 6.55 ±0.057c 6.60 ± 0.05b *** 6.68 ± 0.060a 6.38 ±0.076c 6.43 ± 0.096b 9.686*** 6.57 ± 0.060a 6. ±0.093b 6.6 ± 0.080b 7.557*** 6.33 ± 0.080a 5.9 ± 0.08b 5.83 ± 0.048c 3.08*** 6.05 ± 0.00a 5.70 ± 0.07b 5.64 ± 0.036c 98.39*** 5.83 ± 0.040a 5.79 ± 0.049b 5.79 ± 0.034b 7.58*** 5.9 ± 0.030a 5.89 ± 0.04b 5.86 ± 0.03c 8.508*** 6.00 ± 0.030a 5.98 ±0.07b 6.0 ± 0.044a.69*** ***: P<0.00 ns : P>

25 Vet. glasnik 6 (3-4) 55-6 (007) S. K. Biyikinal and B. Nazli: Effect of different electrical stunning methods on meat quality of marmara kivircik breed lamb in Turkey... Table. Meat colour measurement with Minolta / Tabela. Merenje boje mesa koriste}i Minoltu Groups Parameters / Grupe Parametri K (n=30) x ±s HS (n=30) x ±s B (n=30) x ±s F-value / F-vrednost L 64.7 ±.83a ±.60c 49.0 ± 4.89b.659*** a 6.3 ±.69c 8.56 ±.077b.7 ± 3.04a 6.838*** b 4.53 ±.a 8.9 ±.96c.7 ±.48b 8.4*** ***: P<0.00 Table 3. Water holding capacity WHC measurement / Tabela 3. Kapacitet zadr`avanja vode merenje WHC Groups Parameters / Grupe Parametri K (n=30) x ±s HS (n=30) x ±s B (n=30) x ±s F-value / F-vrednost 4th hour (%) / 4. sat (%) 5th day (%) / 5. dan 8th day (%) / 8. dan th day (%) /. dan 4.0 ± 0.4a 3.83 ± 0.33b 3.80 ± 0.74b 6.685*** 7.7 ± ± ± ns 0.46 ± 0.355b 3.50 ± 0.9a 3.57 ± 0.30a *** 3.67 ± 0.396a 7.06 ± 0.96b 7.0 ± 0.69b *** ***: P<0.00 ns: P>0.05 Table 4. Shear force measurement with Instron Texture Analyser (Newton) / Tabela 4. Merenje meko}e mesa koriste}i Instron instrument za analizu teksture (Newton) Groups Parameters / Grupe Parametri K (n=30) x ±s HS (n=30) x ±s B (n=30) x ±s F-value / F-vrednost MLD ± ± ± ns ns : P>

26 Vet. glasnik 6 (3-4) 55-6 (007) S. K. Biyikinal and B. Nazli: Effect of different electrical stunning methods on meat quality of marmara kivircik breed lamb in Turkey... ph / ph The values of ph 45 were similar to those found by Paulick et al. Š4¹. During the first 7 hours post mortem except ph 0, pre-slaughter handling affects the decrease in ph (Table ). However other studies in lambs Š9¹ showed no significant differences in the ph 0, ph 45 and ph 4 with the stunning method. Headonly electrical stunning method had an effect on the final ph of the muscle. From 45 minutes onwards significant differences between the different pre-slaughter handling groups were found in ph values. In the control group the lowest value was reached at 4 hours post mortem. On the other hand in the other two groups the lowest value was reached at 8 hours post mortem. Our results agree with those of Vergara and Gallego Š0¹ and Paulick et al. Š4¹, ph decreases more rapidly, and ageing starts earlier. Petersen and Blackmore Š5¹ found that the increased muscle activity in animals stunned electrically is probably responsible for their more rapid post-mortem ph decline. Meat colour / Boja mesa Meat of the non stunned lambs was brighter (higher L* values) than that of electrically stunned groups and the difference between the groups was significant statistically. Also pre slaughter handling affected a* and b* values (Table ). In similar, studies on domestic birds show that electrically stunned turkeys Š5¹ and broilers Š¹ have redder meat (higher a* values) than those stunned with CO. Water holding capacity / Kapacitet zadr`avanja vode Significant differences were found between the pre slaughter handling groups in WHC values except on days 5 (Table 3). In all groups (C, HO and HB), WHC decreased (more water expelled) with storage (4.0 ± 0.4, 3.83 ± 0.33 and 3.80 ± 0.74% at 4 h post mortem to 0.46 ± 0.355, 3.50 ± 0.9, 3.57 ± 0.30 at 8 days post slaughter, for C, HO and HB, respectively). This agrees with the study of Koohmaraie, Whipple and Crouse Š0¹, Moore and Young Š¹ and Vergara and Gallego Š0¹. In the C group the highest percentage of water expelled was at days postmortem and 3 days earlier in the HO and HB groups. The tendency to release more water in the C group after 8 days post mortem suggests their initial juiciness could be greater. Shear force / Meko}a mesa The meat from stunned animals appeared more tender than that of the non-stunned animals, although the differences were not significant (Table 4). The differences in ph (Table ) may be the cause of the higher values of shear force in meat of the non-stunned animals group, due to decreased activity of calpain Š3¹. Another study suggests the activity of calpain depends not only on the amount of 59

27 Vet. glasnik 6 (3-4) 55-6 (007) S. K. Biyikinal and B. Nazli: Effect of different electrical stunning methods on meat quality of marmara kivircik breed lamb in Turkey... enzyme present, but also on the muscle ph Š3¹. Vergara and Gallego Š0¹ did not find any differences between the stunned and non-stunned lamb meat shear force value. Conclusion / Zaklju~ak The effect on meat quality was assessed in head-only electrically stunned, head-to-back electrically stunned and non-stunned lambs. Shear forces were not significantly different between treatments. However colour (L*,a*,b*), WHC, muscle ultimate ph were found to be significantly higher (P<0.05) between the groups. It is concluded that some of the meat quality parameters are affected by electrical stunning methods. ACKNOWLEDGEMENT: This work was supported by Research Fund of the Istanbul University. Project number T-80/ Anil M. H., McKinstry J. L., Wotton S. B.: Electrical stunning and slaughter of pigs: Guidelines for good welfare assurance. Fleischwirtschaft International, 3, 8-3, Devine C. E., Graafhuis A. E., Muir P. D., Chrystall B. B.: The effect of growth rate and ultimate ph on meat quality of lambs. Meat Science, 35, 63-77, Dransfield E.: Modelling post-mortem tenderisation- V: Inactivation of calpains. Meat Science, 37, , EU Council Directive 93/9. On the protection of animals at the time of slaughter or killing. Official Journal of European Community, 340/, Fleming B. K., Froning G. W., Beck M. M., Sosnicki A. A.: The effect of carbon dioxide as a preslaughter stunning method for turkeys. Poultry Science, 70, 0-06, Gilbert K. V., Devine C. E.: Effect of electrical stunning on petechial haemorrhages and on the blood pressure of lambs. Meat Science, 7, 97-07, Gilbert K. V., Devine C. E., Hand R., Ellery S.: Electrical stunning and stillness of lambs. Meat Science,, 45-58, Gregory N. G., Wotton S. B.: Sheep slaughtering procedures. I. Survey of abattoir practise. British Veterinary Journal, 40, 8-86, Kirton A. H., Frazerhurst L. F., Woods E. G., Chrystall B. B.: Effect of Electrical Stunning Method and Cardiac Arrest on Bleeding Efficiency Residual Blood and Blood Splash in Lambs. Meat Science, 5, , Koohmaraie M., Whipple G., Crouse J. D.: Acceleration of postmortem tenderization in lambs and Brahman-cross beef carcasses through infusion of calcium chloride. Journal of Animal Science, 68, 78-83, Mohan Raj A. B., Grey T. C., Audsely A. R., Gregory N. G.: Effect of electrical and gaseous stunning on the carcass and meat quality of broilers. Poultry Science, 3, , Moore V. J., Young O. A.: The Effects of Electrical Stimulation, Thawing, Ageing and Packaging on the Colour and Display Life of Lamb Chops. Meat Science, 30, 3-45, Murachi T.: Calpain and calpastatin. Trends Biochemistry Science, 8, 67-69, Paulick C., Stolle F. A., Von Mickwitz G.: Influence od different methods of stunning on meat quality of sheep. Fleischwirtschaft, 68, 3, 60 References / Literatura

28 Vet. glasnik 6 (3-4) 55-6 (007) S. K. Biyikinal and B. Nazli: Effect of different electrical stunning methods on meat quality of marmara kivircik breed lamb in Turkey , Petersen G. V., Blackmore D. K.: The effect of different slaughter methods on the post mortem glycolysis of muscle in lambs. New Zealand Veterinary Journal, 30, 95-98, Petersen G. V., Carr D. H., Davies A. S., Pickett B. T.: The effect of different methods of electrical stunning of lambs on blood pressure and muscular activity. Meat Science, 6, -5, SPSS. SPSS for Windows: advanced statistics release Chicago, USA:SPSS, Velarde A., Gispert M., Diestre A., Manteca X.: Effect of Electrical Stunning on Meat and Carcass Quality in Lambs. Meat Science, 63, 35-38, Vergara H., Gallego L.: Effect of type suckling and length of lactation period on carcasss and meat quality in intensive lamb production systems. Meat Science, 5,, - 6, Vergara H., Gallego L.: Effect of electrical stunning on meat quality of lamb. Meat Science, 56, , 000. SRPSKI EFEKTI RAZLI^ITIH METODA ELEKTRI^NOG OMAMLJIVANJA NA KVALITET MESA KOD MARMARA KIVIRCIK JAGNJADI U TURSKOJ S. K. Bujukunal, B. Nazli Efekti metoda elektri~nog omamljivanja samo glave pore eni su sa efektima elektri~nog omamljivanja od glave do le a. Izdvojeno je nasumi~no ukupno 90 jagnjadi Kivircik rase neposredno pre klanja radi sprovo enja jednog od tri vrste tretmana omamljivanja: kontrolna grupa (C), grupa gde je tretirana samo glava (HO;,0 A-AC za 3spri frekvenciji of 50 Hz), grupa tretmana od glave do le a (HB;,0 A-AC za 3 s pri frekvenciji od 50 Hz) elektri~nim omamljivanjem. Kvalitet mesa je ocenjen ispitivanjem ph, boje kao vrednosti L, a, b, kapacitet zadr`avanja vode (WHC), i meko}e mesa. Efekat na kvalitet mesa je procenjen kod jagnjadi koja su elektri~no omamljena u predelu glave, u predelu od glave do le a, i kod jagnjadi koja nisu omamljivana. Meko}a mesa se nije zna~ajno razlikovala me u tretmanima. Me utim, boja (L, a, b), kapacitet zadr`avanja vode (WHC) i krajnji ph mi{i}a su se razlikovali po grupama, odnosno bili su zna~ajno vi{i (p<0,05). Klju~ne re~i: jagnje, elektri~no omamljivanje, kvalitet 6

29 Vet. glasnik 6 (3-4) 55-6 (007) S. K. Biyikinal and B. Nazli: Effect of different electrical stunning methods on meat quality of marmara kivircik breed lamb in Turkey... ÕFFEKTÀ RAZLI^NÀH METODOV ÕLEKTRI^ESKOGO OBOL[ENIÂ NA KA^ESTVO MÂSA U MARMARA KIVIRICIK ÂGNÂT V TURCII S. K. Biyikinal, B. Nazli RUSSKIY Õffektì metodov Ìlektri~eskogo obolçeniô tolýko golovì sranenì s Ìffektami Ìlektri~eskogo obolçeniô ot golovì do spini. Nami vìdeleno naobum sovokupno 90 ÔgnÔt Kiviricik porodì neposredstvenno do uboô radi provedeniô odnogo iz tròh vidov le~eniô obolçeniô: kontrolýnaô gruppa (K), gruppa, gde le~ena tolýko golova (NO;,0 A-AS za 3 s pri ~astote ot 50 Hz) Ìlektri~eskim obol{eniem. Ka~estvo môsa oceneno ispìtaniem ph, cveta v ka~estve stoimosti L, a, b, moçnostý zader`ki vodì (MZV), i môgkosti môsa. Õffekt na ka~estvo môsa ocenen u ÔgnÔt, Ìlektri~eski obolçòniìe v predelah golovì, v predelah ot golovì do spinì, i u ÔgnÔt, ne obolçenì. MÔgkostÝ môsa ne zna~itelýno razli~alasý me`du le~eniômi. Me`du tem, cvet (L, a, b), moçnostý zader`ki vodì (MZV) i kraynôô ph mì{c razli~alisý po gruppah, to estý bìli zna~itelýno bôlý{ie (r<0,05). KlÓ~evìe slova: ÔgnÒnok, Ìlektri~eskoe obolçenie, ka~estvo 6

30 STRU^NI RAD PROFESSIONAL PAPER UDK :64.4: ZNA^AJ USTANOVLJAVANJA INTRAUTERINIH INFEKCIJA VIRUSOM KLASI^NE KUGE SVINJA U SKLOPU PROGRAMA SUZBIJANJA I ISKORENJIVANJA OBOLJENJA * SIGNIFICANCE OF DETERMINING INTRAUTERINE INFECTIONS WITH CLASSICAL SWINE PLAGUE VIRUS WITHIN PROGRAMME OF CURBING AND ERADICATING THIS DISEASE Jasna Prodanov, R. Do{en, T. Petrovi}, Diana Lupulovi}, M. Val~i}, V. Pola~ek ** Ukoliko se suprasna nevakcinisana krma~a inficira virusom klasi~ne kuge svinja (KKS) dolazi do nastanka intrauterine infekcije fetusa. Posledica infekcije fetusa je pojava viremije. Distribucija virusa u njihovim tkivima je sli~na onoj koja se ustanovljava kod postnatalno inficiranih svinja. Cilj ispitivanja je bio ustanovljavanje intrauterine (transplacentarne) infekcije u slu~aju pojave KKS u razli~itim periodima suprasnosti kod nevakcinisanih i vakcinisanih krma~a. U okviru dva slu~aja KKS kod neimunih suprasnih krma~a materijal za ispitivanja je obuhvatao organe i tkiva fetusa. U tre}em ispitivanom slu~aju KKS, materijal je obuhvatao krv prasadi pre sisanja kolostruma, koja su bila poreklom od vakcinisanih krma~a, na farmi gde je dijagnostikovana KKS. Uzorci tkiva i krvi prasadi su ispitivani na prisustvo antigena i specifi~nih antitela protiv virusa KKS imunoenzimskom (ELISA) tehnikom. Iako su ispitivanja obavljena na malom broju uzoraka, dobijeni rezultati name}u pitanje mogu}nosti nastanka intrauterine infekcije terenskim virusom KKS kod krma~a vakcinisanih K-sojem virusa KKS. Sindrom krma~eklicono{e i perzistentne infekcije su glavni ote`avaju}i faktori koje je potrebno dodatno sagledavati u okviru programa suzbijanja i eradikacije KKS. Klju~ne re~i: klasi~na kuga svinja, intrauterina infekcija, eradikacija * Rad primljen za {tampu godine ** Mr Jasna Prodanov, istra`iva~ saradnik, mr Radoslav Do{en, istra`iva~ saradnik, dr Tama{ Petrovi}, istra`iva~ saradnik, mr Diana Lupulovi}, istra`iva~ saradnik, Nau~ni institut za veterinarstvo "Novi Sad"; dr Miroslav Val~i}, vanredni profesor, Fakultet veterinarske medicine, Beograd; mr Vladimir Pola~ek, VSI Kraljevo 63

31 Vet. glasnik 6 (3-4) 63-7 (007) Jasna Prodanov i sar.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i... Uvod / Introduction Ukoliko se suprasna nevakcinisana krma~a inficira virusom klasi~ne kuge svinja (KKS) dolazi do nastanka intrauterine (transplacentarne) infekcije fetusa Š9, ¹. Posledica infekcije fetusa je pojava viremije. Smatra se da je distribucija ovog virusa u njihovim tkivima sli~na onoj koja se registruje kod postnatalno inficiranih svinja Š6¹. Me utim, iskustva istra`iva~a u zemljama koje ve} vi{e godina nastoje da iskorene KKS, ukazuju na sasvim druga~iju situaciju ukoliko se vakcinisane suprasne krma~e izlo`e infekciji virusom KKS. Istra`ivanja obavljena u Meksiku pokazala su da je i pored primene propisanih programa za suzbijanje i iskorenjivanje, neophodna i kontinuirana kontrola farmi svinja vakcinisanih protiv KKS Š3, 4¹. Vakcinacija protiv KKS ne obezbe uje zapat od infekcije, a razlog za to su razli~itosti imunolo{kog statusa brojnih kategorija svinja koje se mogu na}i na farmi Š5, ¹. Kod postnatalno inficiranih prasadi problem su jedinke razli~itog imunolo{kog statusa sa aspekta kolostralne za{tite Š3, 0¹. Sa druge strane, poseban zna~aj imaju transplacentarne infekcije krma~a u razli~itim periodima suprasnosti. Kod inficiranih vakcinisanih suprasnih krma~a postoji opasnost od nastanka intrauterine infekcije i pra{enja inficirane, imunotolerantne prasadi kod kojih se registruju klini~ki znaci KKS tek u uzrastu od - meseca Š¹. Na ovaj na~in, mogu} je nastanak i odr`avanje endemske infekcije virusom KKS u vakcinisanom zapatu svinja Š3, 4¹. U literaturi nema mnogo podataka vezanih za prou~avanje pojave i ishoda oboljenja nakon infekcije terenskim sojevima virusa KKS kod suprasnih krma~a razli~itog imunolo{kog statusa. Cilj na{eg ispitivanja je bio ustanovljavanje intrauterine (transplacentarne) infekcije u slu~aju pojave KKS u razli~itim periodima suprasnosti kod nevakcinisanih i vakcinisanih krma~a. Materijal i metode rada / Materials and methods Materijal za ispitivanja je obuhvatao fetuse u okviru dva ispitivana slu~aja, gde je na osnovu epizootiolo{ke anamneze i klini~kih simptoma kod neimunih suprasnih krma~a postavljena sumnja na KKS. Nakon patomorfolo{kog pregleda ukupno 4 plodova, od svakog su uzorkovana tkiva i organi: slezina, bubreg, tonzile i mandibularni limfni ~vor. U tre}em ispitivanom slu~aju, materijal je obuhvatao krv uzorkovanu od 0 prasadi neposredno posle pra{enja odnosno pre sisanja kolostruma, na farmi svinja gde je epizootiolo{ki, klini~ki, patomorfolo{ki i laboratorijski dijagnostikovana KKS. Uzorci tkiva i krvi prasadi su ispitivani na prisustvo antigena virusa KKS imunoenzimskom tehnikom (ELISA), dok su uzorci krvnih seruma prasadi ispitivani na prisustvo specifi~nih antitela protiv virusa KKS (ELISA tehnika). 64

32 Vet. glasnik 6 (3-4) 63-7 (007) Jasna Prodanov i sar.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i... Rezultati rada / Results U okviru prvog ispitivanog slu~aja, klini~kim i patomorfolo{kim pregledom nevakcinisane suprasne krma~e koja je uginula pred pra{enje, ustanovljene su promene karakteristi~ne za KKS (letargija, krvarenja po ko`i, ta~kasta krvarenja po bubrezima, hemoragi~ni limfadenitis). Pregledom uterusa ustanovljeno je prisustvo 4 ploda u levom i 5 plodova u desnom rogu. U predelu perimetrijuma zabele`ena su petehijalna krvarenja, naro~ito izra`ena u predelu desnog roga materice. Kod svih plodova ustanovljen je nalaz otoka potko`nog tkiva (pihtijasto- `elatinozni edem u predelu vrata i podvili~ne regije), univerzalni limfadenitis, bubrezi sa izra`enim subkapsularnim, difuznim krvarenjima u kori i meduli, otok perirenalnog tkiva, opse`na ekhimoti~na krvarenja po epikardu, visceralnom i parietalnom listu pleure i plu}ima, kao i izra`ena hiperemija mo`danog tkiva. Kod pojedinih plodova ustanovljena su i ta~kasta krvarenja po ko`i i potko`nom tkivu, dok je jedan plod u levom rogu bio delimi~no mumificiran. Pregledom organa i tkiva krma~e i plodova, u svim ispitanim uzorcima, ustanovljeno je prisustvo antigena virusa KKS (ELISA tehnika). Me utim, pregledom pripadaju}eg dela posteljice istih, prisustvo antigena virusa KKS nije utvr eno u dva ispitana uzorka (tabela ). Tabela. Pregled tkiva i organa i pripadaju}eg dela posteljice plodova na prisustvo antigena virusa KKS (ELISA tehnika) / Table. Fetus tissue and organs and corresponding part of placenta examined for the presence of CSF viral antigen (ELISA) Materica / Uterus Levi rog materice / Left horn of uterus Desni rog materice / Right horn of uterus Broj ploda / Number of fetuses Organi i tkiva / Organs and tissue Deo posteljice / Part of placenta mumifikacija / mummification (+) pozitivan nalaz; (-) negativan nalaz / (+) positive finding; (-) negative finding U drugom posmatranom slu~aju, materijal za ispitivanja su bila poba~ena prasad poreklom od obolele krma~e. Epizootiolo{kom analizom je ustanovljeno da krma~a nije vakcinisana protiv KKS i da je u neposrednom okru`enju dijagnostikovan primarni izvor infekcije. Klini~ki simptomi oboljenja koji su ustanovljeni kod krma~e nisu bili karakteristi~ni za KKS (blaga apatija, le`anje, slab 65

33 Vet. glasnik 6 (3-4) 63-7 (007) Jasna Prodanov i sar.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i... apetit). Neposredno nakon zapa`anja inicijalnih znakova oboljenja kod iste krma~e, usledio je poba~aj. Na osnovu analize evidencije o ve{ta~kom osemenjavanju, ustanovljeno je da je poba~aj nastupio dana suprasnosti. Patomorfolo{kim pregledom 6 poba~enih plodova ustanovljen je otok potko`ja, petehijalna i ekhimoti~na krvarenja po ko`i u predelu trupa, perinealne regije i repa. Isto tako, krvarenja su ustanovljena i na pripadaju}im delovima posteljice. Tri ploda su u momentu pregleda bila delimi~no macerirana. Pregledom organa ustanovljena su difuzna krvarenja po bubrezima, petehijalna krvarenja po endokardu i hemoragi~ni limfadenitis. U svim ispitanim uzorcima tkiva plodova ustanovljeno je prisustvo antigena virusa KKS (ELISA tehnika). ^etiri dana nakon poba~aja, krma~a je uginula i patomorfolo{kim pregledom ustanovljen je nalaz difuznih krvarenja na sluzoko`i mokra}ne be{ike, univerzalni limfadenitis, a pregledom organa i tkiva ustanovljeno je prisustvo antigena virusa KKS. U okviru tre}eg ispitivanog slu~aja, KKS je registrovana na farmi svinja kapaciteta do 30 krma~a. Epizootiolo{kom anamnezom je ustanovljeno da je oboljenje prisutno ve} oko 0 dana u objektu zalu~ene prasadi i javlja se kod jedinki uzrasta koji pribli`no odgovara terminu kada se i obavlja zakonom propisana vakcinacija protiv KKS. Na osnovu ustanovljenih klini~kih simptoma i patomorfolo{kih promena postavljena je opravdana sumnja na KKS, {to je i laboratorijski potvr eno ustanovljavanjem antigena virusa KKS u organima i tkivima uginule zalu~ene prasadi (ELISA tehnika). Kod krma~a koje su bile sme{tene u objektu prasili{ta i kod prasadi na sisi u momentu kada je dijagnostikovana KKS, klini~kim pregledom nisu ustanovljeni znaci bolesti. Pregledom evidencije na farmi ustanovljeno je da je u proteklom periodu obavljana povremena kontrola efikasnosti vakcinacije odnosno laboratorijski je potvr eno prisustvo specifi~nih antitela protiv virusa KKS u krvnim serumima krma~a. Me utim, analizom podataka o vakcinaciji svake krma~e, ustanovljeno je da su pojedine krma~e vakcinisane Kina (K) sojem virusa KKS tokom suprasnosti. S obzirom na to da je odmah posle ustanovljavanja infekcije virusom KKS na farmi svinja sproveden program o suzbijanju oboljenja predvi en zakonom, samo kod dve krma~e koje su bile neposredno pred pra{enje obavljeno je uzorkovanje krvi iz pup~ane vrpce prasadi (tabela ). Na osnovu uvida u evidenciju o vakcinaciji krma~a, ustanovljeno je da je krma~a br. 4 vakcinisana 6. dana suprasnosti, dok je krma~a br. vakcinisana 4. dana suprasnosti. Isto tako, ustanovljeno je da su obe krma~e jo{ u uzrastu praseta dva puta vakcinisane protiv KKS i jo{ jednom kao nazimice. Pregledom uzoraka krvi prasadi pre sisanja kolostruma, prisustvo antigena virusa je ustanovljeno u oba legla. Me utim, kod dva praseta krma~e br. 4 isti nije ustanovljen. Pregledom krvnih seruma prasadi nije ustanovljeno prisustvo specifi~nih antitela protiv virusa KKS. Do trenutka kada je pristupljeno realizaciji ne{kodljivog uklanjanja zapata svinja (dva dana), kod krma~a i kod prasadi na sisi poreklom iz dva laboratorijski ispitivana legla, nisu ustanovljeni klini~ki znaci KKS. 66

34 Vet. glasnik 6 (3-4) 63-7 (007) Jasna Prodanov i sar.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i... Tabela. Rezultati ispitivanja krvi prasadi pre sisanja kolostruma (ELISA tehnika) Table. Results of examined blood of piglets before suckling colostrum (ELISA) Oznaka krma~e / Sow number Oznaka praseta / Piglet number Antigen virusa KKS / CSF viral antigen Antitelaprotiv virusa KKS / Antibodies against CSF virus br br (+) pozitivan nalaz; ( ) negativan nalaz / (+) positive finding; (-) negative finding Diskusija / Discussion Intrauterine infekcije virusom KKS mogu dovesti do razli~itih posledica me u kojima se naj~e{}e navode: poba~aji, mumifikacija plodova, pra{enje mrtve, avitalne i prasadi sa kongenitalnim tremorom, pra{enje na izgled zdrave, ali perzistentno inficirane prasadi i prasadi kod kojih se mogu ustanoviti i antitela protiv virusa KKS Š9, ¹. Ishod transplacentarne infekcije zavisi od stadijuma gestacije i virulencije virusa koji je izazvao infekciju Š, 6¹. U okviru prvog ispitivanog slu~aja, ustanovljene patomorfolo{ke promene na uterusu i plodovima su u saglasnosti sa promenama opisanim u literaturi: generalizovan subkutani edem i prisustvo velike koli~ine te~nosti u telesnim {upljinama-ascites, hidrotoraks, petehijalna krvarenja na ko`i i organima Š7, 8¹. Smatra se da ukoliko transplacentarna infekcija nastupi u zadnjoj tre}ini gestacije, prasad uginjavaju in utero Š¹. Dobijeni rezultati ispitivanja potvr uju stanovi{te drugih autora Š6, ¹ da je distribucija i ustanovljavanje virusa KKS u tkivima in utero inficirane prasadi sli~na distribuciji antigena u tkivima i organima svinja postnatalno inficiranih virusom KKS. Me utim, smatra se da ne nastaje infekcija svih fetusa istovremeno, pri ~emu se procenat fetusa koji imunolo{ki mogu da odreaguju na virus uve}ava kako se pove}ava stadijumom suprasnosti u kom se odigrala infekcija, {to se mo`e povezati sa maturacijom imunog sistema Š, 8¹. Infekcija virusom KKS se {iri preko epiteliohorijalne placente, zahvata jedan ili vi{e fetusa, sa posledi~nim {irenjem virusa na susedne plodove Š6¹. U okviru na{ih ispitivanja, iako je antigen virusa KKS ustanovljen u svim plodovima, isti nije ustanovljen u delovima posteljice dva ploda. Smatra se da {to se infekcija odigra kasnije tokom suprasnosti, ve}i je broj neinficirane prasadi u okviru inficiranih legala Š8¹, ali u literaturi nema dostupnih podataka koji se odnose na ispitivanje placente inficiranih plodova. ^injenica da fetusi koji se na- 67

35 Vet. glasnik 6 (3-4) 63-7 (007) Jasna Prodanov i sar.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i... laze u isto vreme zajedno u uterusu, mogu biti selektivno inficirani, predstavlja jo{ jednu od osobitosti infekcije virusom KKS Š¹. U drugom ispitivanom slu~aju, iako klini~ki znaci kod krma~e nisu sa sigurno{}u ukazivali na infekciju virusom KKS, na osnovu epizootiolo{kih podataka i patomorfolo{kih promena kod poba~enih plodova opravdano je postavljena sumnja. Smatra se da prenatalno, u ranoj fazi ontogeneze, virus KKS uti~e na diferencijaciju organa i dovodi do nastanka malformacija, pa infekcije nastale tokom rane suprasnosti, nose ve}i rizik od nastanka teratogenih efekata Š6, 0¹. Malformacije uklju~uju deformitete razli~itih delova tela (glave, rila, udova i repa) i organa (bubrega, jetre), kao i centralnog nervnog sistema (mikrocefalus, hidrocefalus, cerebelarna hipoplazija) Š6, 7¹. U okviru na{ih ispitivanja makroskopskim pregledom nisu ustanovljeni deformiteti, ve} samo maceracija pojedinih plodova. S obzirom na to da je krma~a pobacila dana suprasnosti i da je u svim ispitivanim uzorcima tkiva i organa plodova ustanovljen antigen virusa KKS, mo`e se postaviti pitanje du`ine vremenskog perioda koji je protekao od infekcije krma~e do infekcije njenih plodova. Frey i sar. Š¹ smatraju da u slu~aju infekcije slabo ili srednje virulentnim virusom KKS, infekcija fetusa nastaje u periodu od 3-8. dana nakon infekcije krma~e. Fetusi koji su inficirani tokom prvih 45 dana suprasnosti pokazuju ve}e sklonosti ka prenatalnom uginu}u, {to se klini~ki manifestuje abortusom Š, 6¹. Ukoliko se prihvati ovakav na~in prora~una, mo`e se pretpostaviti da je infekcija krma~e nastupila oko -5. dana suprasnosti. Svakako da je sa aspekta suzbijanja i iskorenjivanja KKS, najzna~ajniji tre}i ispitivani slu~aj, gde je ustanovljeno pra{enje kongenitalno inficirane prasadi, bez klini~kih znakova oboljenja. Malo je podataka u literaturi koji se odnose na prou~avanje sigurnosti i efikasnosti modifikovanih `ivih vakcina protiv virusa KKS kada se on aplikuje tokom graviditeta ali nisu ustanovljeni ne`eljeni efekti usled preno{enja vakcinalnog virusa na fetuse Š0, ¹. Pretpostavlja se da K-soj spre~ava nastanak intrauterinih infekcija jer u organizmu vakcinisane jedinke skoro u potpunosti prevenira replikaciju virusa KKS Š9, 0¹. Ispitivane krma~e, u momentu kada je KKS dijagnostikovana na farmi, nisu pokazivale klini~ke znakove oboljenja. Uprkos ~injenici da su krma~e bile vakcinisane, u ispitivanim uzorcima krvi prasadi u oba legla ustanovljeno je prisustvo antigena virusa KKS u krvi. Isti~e se i nalaz da kod ispitivanih prasadi nije ustanovljeno prisustvo specifi~nih antitela u serumu pre sisanja kolostruma. To nam mo`e ukazivati da je od momenta infekcije proteklo manje od 0 dana Š8¹. Kod prasadi inficirane in utero sa terenskim sojevima virusa razli~ite virulentnosti, mo`e se razviti perzistentna infekcija koja se nakon pra{enja karakteri{e viremijom, kasnom pojavom bolesti, uginu}em u uzrastu od - meseci i specifi~nom tolerancijom imunog sistema za virus KKS Š6, 8¹. [to infekcija nastupi u ranijoj fazi gestacije, to je ve}i broj ustanovljenih perzistentnih infekcija kod prasadi Š¹. Nakon pra{enja, iz organizma perzistentno inficirane prasadi, virus se kontinuirano izlu~uje {to omogu}ava da se infekcija dalje {iri na prijem~ive jedinke Š, 8¹. Smatra se da maturacija imunog sistema igra va`nu ulogu u pato- 68

36 Vet. glasnik 6 (3-4) 63-7 (007) Jasna Prodanov i sar.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i... genezi nastanka perzistentnih infekcija, jer virus KKS ima afinitet za }elije imunog sistema, {to mo`e rezultirati u nastanku alteracija imunolo{ke reaktivnosti Š¹. Imuni sistem fetusa svinje sti~e sposobnost prepoznavanja antigena virusa KKS izme u 60. i 75. dana gestacije, ali su perzistentne infekcije uspe{no izazvane i pre i nakon razvoja imunokompetentnosti Š8¹. Me utim, ukoliko nastupi intrauterina infekcija, neutralizaciona antitela protiv KKS se sinteti{u samo u terminalnoj fazi fetalnog razvoja Š9¹. Kongenitalno inficirana prasad su klini~ki prividno zdrava Š8¹, imunotolerantna i mogu `iveti du`i vremenski period bez razvoja imunog odgovora Š6¹ pri ~emu izlu~uju virus u okolinu sve do trenutka kada nastane tzv. kasna pojava bolesti ("late onset"). Ona se karakteri{e konjunktivitisom, anoreksijom, febrom, dermatitisom, dijarejom, lokomotornim poreme}ajima i posteriornom parezom Š, 8¹. Faktori koji dovode do "okidanja" i pojave klini~kih znakova nakon dugog inkubacionog perioda nisu poznati Š7, 8¹. Ustanovljeni fenomen se naziva sindrom krma~e-klicono{e ("carrier sow-syndrome") Š9¹ i od velikog je zna~aja u epizootiologiji KKS, jer mo`e biti uzrok perzistentnog odr`avanja `ari{ta infekcije. U regionima gde je KKS endemski prisutna postoji opasnost da se inficirana zalu~ena prasad transportuju na druge farme gde mogu biti uzrok pojave izbijanja novog `ari{ta oboljenja. Rezultati epizootiolo{kih ispitivanja koja su vr{ena u Holandiji, ukazuju na to da su kod vakcinisanih krma~a kongenitalne infekcije predstavljale problem i bile su uzrok daljeg {irenja KKS jo{ 4 meseca nakon {to je obavljena vakcinacija priplodnih jedinki K-sojem Š¹. Postojanje slabo do srednje virulentnih sojeva virusa, sindrom krma~e-klicono{e i perzistentne infekcije su glavni ote`avaju}i faktori koje je potrebno dodatno sagledavati u okviru programa suzbijanja i eradikacije KKS Š4, 8¹. Zaklju~ak / Conclusion Iako su ispitivanja obavljena na malom broju uzoraka, name}e se pitanje mogu}nosti nastanka intrauterine infekcije terenskim virusom kod krma~a vakcinisanih K-sojem virusa KKS. Dobijene rezultate je svakako neophodno proveriti i ispitati u eksperimentalnim uslovima infekcije, jer kada su u pitanju terenska ispitivanja, u tuma~enju rezultata ne mogu biti isklju~eni brojni potencijalni faktori koji uti~u na pojavu gre{aka pri vakcinaciji. Sa epizootiolo{ke ta~ke gledi{ta, najnepovoljniji ishod intrauterine infekcije je nastanak sindroma krma~eklicono{e i pra{enje perzistentno inficirane, na izgled zdrave prasadi koja kontinuirano izlu~uje virus. U ovakvim slu~ajevima klju~ni faktor u eradikaciji je rano otkrivanje klicono{a. Literatura / References. Frey H. R., Liess B., Richter-Reichhelm H. B., Benten K., Trautwein G.: Experimental Transplacental Transmission of Hog Cholera Virus in Pigs. I. Virological and Serological Studies. Zbl. Vet. Med. B, 7, 54-64, Liess B.: Persistent infections of hog cholera: a review. Preventive Veterinary Medicine,, 09-3, Morilla A., Car- 69

37 Vet. glasnik 6 (3-4) 63-7 (007) Jasna Prodanov i sar.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i... vajal M. A.: Experiences with Classical Swine Fever Vaccination in Mexico. In:Morilla A., Yoon K. Y., Zimmerman J.J.,eds. Trends in Emerging Viral Infections of Swine,Ames, Iowa State Press,6-63, Morilla A., Rosales C.: Reemergence of classical swine fever virus in Mexico. In: Morilla A., Yoon K.Y., Zimmerman J.J.,eds. Trends in Emerging Viral Infections of Swine,Ames, Iowa State Press, 49-5, Prodanov J., Do{en R., Val~i} M., Pola~ek V., Petrovi} T., Lazi} S.: Ispitivanje uticaja kolostralnih antitela na razvoj patomorfolo{lih promena posle eksperimentalne infekcije prasadi virusom klasi~ne kuge svinja. Vet.Glasnik 60, 5-6, , Terpstra C.: Hog Cholera: An update of present knowledge. Br. vet. J. 47, , Trautwein G.: Pathology and pathogenesis of the disease. In: Classical Swine Fever and Related Viral Infections. Ed: Liess, B. Martinus Nijhoff Publishing, Dordrecht, 7-49, van Oirschot J. T.: Persistent and inapparent infections with swine fever virus of low virulence. Their effects on the immune system. Ph.D. Thesis.Universiteit Utrecht, 5-30, van Oirschot J. T.: Classical swine fever. In Diseases of Swine, Ed: Straw, B. E., D ' Allaire, S., Mengeling, W. L., Taylor, D. J., Ames, Iowa State University Press, 59-7, van Oirschot J. T.: Vaccinology of swine fever: from lab to field. Vet. Microbiol. 96, , van Oirschot J. T., Terpstra C.: Hog Cholera Virus. In: Virus infections of porcines. M. B. Pensaert, ed.; New York, Elsever Science Publishers, 3-30, Tersptra C., Robijns K. G.: Experience with regional vaccination against swine fever in enzootic areas for limited periods using C-strain virus. Tijds. Diergeneesk.0, 06-, 977. ENGLISH SIGNIFICANCE OF DETERMINING INTRAUTERINE INFECTIONS WITH CLASSICAL SWINE PLAGUE VIRUS WITHIN PROGRAMME OF CURBING AND ERADICATING THIS DISEASE Jasna Prodanov, R. Do{en, T. Petrovi}, Diana Lupulovi}, M. Val~i}, V. Pola~ek Intrauterine infection of the fetus occurs if a pregnant non-vaccinated sow is infected with the virus of classical swine plague (CSF). The infection of the fetus results in the occurrence of viremia and the distribution of the virus in fetal tissue is similar to the distribution which is established in post-natally infected swine. The objective of these investigations was to determine intrauterine (transplacental) infection in the event of the appearance of CSF in different periods of pregnancy in non-vaccinated and vaccinated sows. The examined material were organs and tissue of fetuses within two examined cases of CSF in non-immune pregnant sows. In the third examined case of CSF, the material comprised the blood of piglets before suckling the colostrum, animals originating from vaccinated sows, at a farm in which CSF had been diagnosed. Samples of tissue and blood of the piglets were examined for the presence of antigens and specific antibodies against the CSF virus using the immunoenzyme technique (ELISA). Even though the investigations were performed on a small number of samples, the obtained results raise the question of the possibility of the occurrence of intrauterine infection with a CSF field virus in sows vaccinated with the C-strain of CSF. The syndrome of a carrier sow and persistent infections are the chief problem factors that need to be considered within the programme of curbing and eradicating classical swine plague. Key words: classical swine plague, intrauterine infection, eradication 70

38 Vet. glasnik 6 (3-4) 63-7 (007) Jasna Prodanov i sar.: Zna~aj ustanovljavanja intrauterinih infekcija virusom klasi~ne kuge svinja u sklopu programa suzbijanja i... RUSSKIY ZNA^ENIE USTANAVLIVANIÂ VNUTRIMATO^NÀH INFEKCIY VIRUSOM KLASSI^ESKOY ^UMÀ SVINEY V SOSTAVE PROGRAMMÀ PREODOLENIÂ I ISKORENENIÂ ZABOLEVANIÂ Âsna Prodanov, R. Do{en, T. Petrovi~, DiÔna Lupulovi~, M. Val~i~, V. Pola~ek NaskolÝko suporosnaô nevakcinirovannaô svinomatka inficiruetsô virusom klassi~eskoy ~umì sviney (K^S) prihodit do vozniknoveniô vnutrimato~noy infekcii ploda. Posledstvie infekcii ploda Ôvlenie viremii i distribucii virusa v ih tkanôh podobna distribucii, ustanavlivaemaô u postnatalýno inficirovannìh sviney. CelÝ ispìtaniô bìla ustanavlivanie vnutrimato~noy (transplacentarnoy) infekcii v slu~ae ÔvleniÔ K^S v razli~nìh periodah suporosnosti u nevakcinirovannìh i vakcinirovannìh svinomatok. Material dlô ispìtaniô ohvatìval organì i tkani ploda v ramkah dva ispìtìvanih slu~aô K^S u neimmunnìh suporosnìh svinomatok. V tretýem ispìtìvannom slu~ae K^S, material ohvatìval krový porosôt do sosaniô kolostruma, kotorìe bìli proisho`deniem ot vakcinirovannìh svinomatok, na ferme, gde diagnosticirovana K^S. Obraz~iki tkaney i krovi porosôt ispìtìvanì na prisutstvie antigenov i specifi~eskih antetel protiv virusa K^S immunoìnzimnoy (ELISA) tehnikoy. HotÔ ispìtaniô sdelnì na malenýkom ~isle obraz~ikov, osuçestvlënnìe rezulýtatì ispìtaniô nakladivaót vopros vozmo`nosti vozniknoveniô vnutrimato~noy infekcii virusom mestnosti K^S u svinomatok vakcinirovannìh K-{tamom virusa K^S. Sindrom svinomatki-baccilonositelô i persistentnoy infekcii glavnìe zatrudnôóçie faktorì, kotorìe nado dopolnitelýno zame~atý v ramkah programmì preodoleniô i iskoreneniô K^S. KlÓ~evìe slova: klassi~eskaô ~uma sviney, vnutrimato~naô infekciô, iskorenenie 7

39 STRU^NI RAD PROFESSIONAL PAPER UDK : OSNOVNI PRINCIPI ZA[TITE DOBROBITI * BASIC PRINCIPLES OF EXPERIMENTAL ANIMALS WELFARE PROTECTION Marijana Vu~ini} ** Eti~ka na~ela za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja iz podtipa ki~menjaka nala`u da se njihova upotreba svede na najmanju mogu}u meru, ne samo iz eti~kih, ve} i iz prakti~nih razloga. Ogledi na ki~menjacima mogu da se sprovode samo ako ne postoje odgovaraju}i alternativni modeli i ako patnja `ivotinja koje se koriste u ogledima mo`e da se opravda koristima samog in vivo ogleda. U ovom radu, revijalnog karaktera, izneti su osnovni eti~ki principi kori{}enja oglednih `ivotinja. Ti principi su: "3R pravilo", "pravilo 5 sloboda" i "Solna pravilo". Takozvano "3R pravilo" odnosi se na zamenu oglednih `ivotinja iz podtipa ki~menjaka alternativnim `ivotinjskim modelima na ni`em stupnju evolutivnog razvoja, biljnim vrstama, `ivotinjskim i biljnim kulturama }elija i tkiva, izolovanim organima, fizi~kim, mehani~kim, hemijskim modelima, kompjuterskim simulacijama, smanjenje broja `ivotinja u ogledu i usavr{avanje ogledne procedure do stepena na kojem je mogu}e potpuno izbe}i ili umanjiti neprijatna telesna i emocionalna iskustva `ivotinja u ogledu. "Solna pravilo" se odnosi na procenu biolo{ke pogodnosti, ponovljivosti i prihvatljivosti in vivo ogleda i alternativnih animalnih modela. Klju~ne re~i: ogledne `ivotinje, dobrobit, za{tita, 3R pravilo, pet sloboda, Solna principi Uvod / Introduction Pod za{titom `ivotinja podrazumevaju se sve aktivnosti ~oveka kojima se {titi fizi~ki, psihi~ki i geneti~ki integritet `ivotinja. Pojam dobrobit ukazuje na stepen do kojeg su uslovi `ivota u kojima ~ovek gaji i pod kojima iskori{}ava `ivo- * Rad primljen za {tampu godine ** Dr Marijana Vu~ini}, vanredni profesor, Katedra za zoohigijenu, Fakultet veterinarske medicine, Beograd 73

40 Vet. glasnik 6 (3-4) 73-8 (007) Marijana Vu~ini}: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja tinje prilago eni njihovim potrebama Š¹. Jedna od upotrebnih kategorija, ~ija dobrobit zavisi isklju~ivo od ~oveka, jesu i ogledne `ivotinje. Izra~unato je da se svake godine u svetu iskoristi od 75 do 00 miliona oglednih `ivotinja u fundamentalnim, primenjenim istra`ivanjima, obrazovanju i testiranju razli~itih proizvoda. Samo u evropskim zemljama, broj oglednih `ivotinja koji se iskoristi svake godine u iste svrhe dosti`e cifru od 0,7 miliona. Najve}i broj oglednih `ivotinja pripada podtipu ki~menjaka i koristi se u farmaceutskoj industriji za razvoj novih lekova (3%) i ispitivanje vakcina i drugih biolo{kih preparata (%). Oko % oglednih `ivotinja, koje pripadaju podtipu ki~menjaka, iskoristi se svake godine za prou~avanje malignih oboljenja, oko 9% u testovima toksi~nosti, % u ispitivanjima kardiovaskularnog sistema, % u obrazovne svrhe i 3% u sve druge svrhe. Od svih vrsta koje pripadaju podtipu ki~menjaka najvi{e se koriste razli~iti laboratorijski sojevi mi{eva (44%) i pacova (33%), ptice (0%), ribe (7%), zamorci (%), kuni}i (%), dok udeo svih ostalih vrsta ki~menjaka iznosi oko 3% Š, 3¹. Ciljevi svih delatnosti u kojima se iskori{}avaju ogledne `ivotinje su unapre enje zdravlja i dobrobiti ~oveka, unapre enje zdravlja, dobrobiti i proizvodnih rezultata doma}ih `ivotinja, pronala`enje boljih i efikasnijih na~ina za{tite divljih `ivotinja, posebno ugro`enih vrsta, ekolo{ka za{tita, pronala`enje mnogo humanijih i efikasnijih na~ina kontrole {tetnih organizama, provera efikasnosti i kontrole kvaliteta novosisntetisanih i ve} postoje}ih hemijskih jedinjenja, koja se koriste u razli~ite svrhe, kao i sticanje novih saznanja iz razli~itih oblasti biologije, humane medicine, veterinarske medicine, hemije, poljoprivrede i sl. Biomedicinska istra`ivanja se obavljaju na razli~itim `ivotinjama: armadilosima (proizvodnja vakcine za lepru), ma~kama (prou~avanje AIDS-a, oboljenja oka i uha i nervnog sistema), ~in~ilama (oboljenja srednjeg uha i gubitak sluha), psima (hirur{ki zahvati na srcu, hirur{ki zahvati u ortopediji, operacije kuka i drugih zglobova), lasicama (virusne bolesti kao {to je influenca), ribama (vid, maligna oboljenja jetre, bakterijske bolesti, termoregulacija, tumori ko`e), rakovima (poreme}aji motorne koordinacije koje nastaju kod Parkinsonove bolesti ili sifilisa), zamorcima (deficit vitamina C), mi{evima (kancer, procesi starenja, AIDS, imunolo{ka i geneti~ka istra`ivanja, embriotransfer), ne~ovekolikim primatima (kardiolo{ki poreme}aji, neurolo{ki poreme}aji, malarija, le~enje imunolo{kih poreme}aja, podudarnost Rh faktora, meningitis), golubovima (bolesti srca), svinjama (tretman opekotina, zamena sr~anih valvula), kuni}ima (transplantacija ro`nja~e, efikasnost lekova koji sni`avaju nivo holesterola, spre~avanje razvoja ateroskleroze), pacovima (na~ini le~enja paralize nastale usled o{te}enja nerava razli~ite etiologije, testovi efikasnosti i kontrole kvaliteta lekova, uticaj ishrane na proces starenja, prou~avanje mehanizama odbacivanja tkivnih transplantata), ovcama (prou~avanje efikasnosti opreme koja poma`e uspostavljaju funkcije respiratornih organa novoro en~adi, prou~avanje razvoja aterovenoznog {anta), pu`evima gola}ima (prou~avanje kratkotrajne i dugotrajne memorije) i dr. Danas postoji posebna multidisciplinarna nau~na grana, koja se zove nauka o oglednim `ivotinjama Š3¹. Ova nauka ima dva cilja. Prvi je usavr{avanje kvaliteta ogleda na `ivotinjama. Drugi je za{tita dobrobiti 74

41 Vet. glasnik 6 (3-4) 73-8 (007) Marijana Vu~ini}: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja oglednih `ivotinja. U ovoj nauci se koriste znanja o biolo{kim osobinama oglednih `ivotinja, uslovima sme{taja za ogledne `ivotinje, geneti~koj i mikrobiolo{koj nomenklaturi, podeli i standardizaciji oglednih `ivotinja, preventivi i tretmanu bolesti oglednih `ivotinja, eksperimentalnim procedurama, anesteziji, analgeziji, eutanaziji, alternativnim eksperimentalnim procedurama i eti~kim osnovama rada sa oglednim `ivotinjama. Smatra se da svi ki~menjaci poseduju ose}aje sli~ne ~oveku, a potvr eno je da su im neprijatni emocionalni i telesni ose}aji i stanja, kao {to su bol, patnja, dosada, strah i stres zajedni~ke karakteristike Š¹. Zato postoje osnovna na~ela za{tite oglednih `ivotinja, a to su takozvano "3R" pravilo Š4¹ i pravilo "5 sloboda" Š5¹ o kojima je re~ u ovom radu. "3R" pravilo Zamena i smanjenje broja `ivotinja u ogledima i usavr{avanje ogledne procedure / "Three Rs" - Replacement, reduction, refinement welfare protection Takozvano "3R" pravilo predstavlja osnovu za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja. Predlo`ili su ga jo{ 959. godine Russell i Burch Š4¹ u svojoj knjizi "Principi humane eksperimentalne tehnike". Skra}enica, 3R, poti~e od engleskih re~i replacement zamena, reduction smanjenje i refinement usavr{avanje. Princip zamene podrazumeva zamenu in vivo ogleda na vertebratima in vivo ogledima na invertebratima i in vitro ogledima. Ovaj princip nala`e da ogledi na `ivotinjama iz podtipa ki~menjaka mogu da se izvode samo ako ne postoje alternativne metode i ako patnja `ivotinja u ogledu mo`e da se opravda koristima in vivo ogleda. Alternative in vivo ogledima su ogledi na `ivotinjskim vrstama na ni`em stupnju filogenetskog razvoja (invertebrati), uglavnom na glistama, insektima i mikroorganizmima, izolovanim organima, kulturama tkiva i }elija animalnog i biljnog porekla, ogledi na biljnim vrstama, kompjuterske simulacije i upotreba razli~itih hemijskih, fizi~kih i mehani~kih modela Š6, 7¹. Princip smanjenja broja `ivotinja u ogledima, prvenstveno se posti`e primenom principa zamene, a potom kori{}enjem najkvalitetnijih oglednih `ivotinja, ako je njihova upotreba neminovna, standardizacijom genotipa i mikrobiolo{kog statusa oglednih `ivotinja, standardizacijom ogledne procedure, primenom najpogodnijih statisti~kih metoda za obradu rezultata ogleda i za testiranje ta~nosti nau~ne hipoteze Š8¹ i kori{}enjem istih `ivotinja vi{e puta u razli~itim ogledima, odnosno izbegavanjem ogleda koji se okon~avaju `rtvovanjem `ivotinja. Ovo zna~i da je nepotrebno izvoditi vi{e puta isti ogled u svrhu potvrde njegove ponovljivosti, kao {to je i nepotrebno obavljati istra`ivanja na `ivotinjama za ~ije rezultate ne mo`e da se uradi ekstrapolacija na ~oveku. Sa druge strane, potrebno je razvijati nove ex vivo i in vitro istra`iva~ke metode, pove}avati biotehni~ki kvalitet ogleda i usmeriti rad ka dobijanju mnogo relevantnijih rezultata na manjem broju oglednih `ivotinja. 75

42 Vet. glasnik 6 (3-4) 73-8 (007) Marijana Vu~ini}: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja Princip usavr{avanja ogledne procedure podrazumeva izvo enje ogleda na `ivotinjama na na~in kojim se do najve}e mere smanjuje patnja `ivotinja, a posti`e se primenom principa "5 sloboda" Š9¹. Primena principa "5 sloboda" u za{titi dobrobiti oglednih `ivotinja / Five freedoms in experimental animals welfare protection Princip "5 sloboda" Š9, 0,,, 3¹ nala`e da se svakoj `ivotinji u eksperimentu obezbedi: sloboda od gladi i `e i, obezbe ivanjem dovoljne koli~ine kvalitetne hrane i vode, osim u slu~aju kada je oglednom procedurom kontraidikovano, ali ne u periodu koji mo`e da ugrozi dobrobit usled gladi i `e i, sloboda od neudobnosti, obezbe ivanjem kvalitetnog sme{tajnog prostora koji pru`a ose}aj fizi~ke i termi~ke udobnosti i ose}aj sigurnosti, sloboda od bola, bolesti i povreda, primenom odgovaraju}ih preventivnih, profilakti~kih i kurativnih tretmana, sloboda od neprijatnih emocionalnih iskusatava i stanja kao {to su strah, dosada, patnja i stres, primenom odgovaraju}ih medikamenata koji `ivotinju osloba aju neprijatnih telesnih i emocionalnih iskustava i sloboda ispoljavanja prirodnih oblika pona{anja i ostvarivanja socijalnog kontakta sa `ivotinjama iste vrste, oboga}ivanjem sme{tajnog prostora strukturnim, socijalnim, auditornim, vizuelnim, taktilnim, olfaktornim i drugim stimulusima. Solna principi / Solna principles Da bi se ispo{tovala navedena pravila, od nau~nih radnika koji obavljaju oglede na `ivotinjama zahteva se odgovornost, koja se obi~no nadovezuje na "3R" pravilo (responsibility, eng. = odgovornost), te ono dobija oblik "4R" pravila. Pored toga, radi stimulisanja nau~nika na kori{}enje alternativnih modela u istra`ivanjima, testiranjima i u obrazovanju, osmi{ljeno je i drugo "3R pravilo", takozvano "Solna pravilo" Š4¹. Ovo pravilo se odnosi na minimum zahteva koje alternativne metode treba da ispune za in vivo oglede i njegova skra}nica tako e poti~e od engleskih re~i: relevance biolo{ka prikladnost (odnosi se na biolo{ku relevantnost in vitro ogleda u odnosu na in vivo ogled), reliability pouzdanost (odnosi se na biolo{ku pouzdanost in vitro ogleda u odnosu na in vivo oglede, odnosno na ponovljivost ogleda i rezultata u razli~itim uslovima izvo enja i izme u razli~itih oglednih institucija) i regulatory acceptability regularnost prihvatljivosti (odnosi se na realnu pogodnost in vitro testa za odre enu vrstu istra`ivanja). Istim pravilom mo`e da se tuma~i i biolo{ka prikladnost, pouzdanost i regularnost in vivo ogleda na odre enim animalnim modelima ukoliko ne postoje odgovaraju}e alternative. 76

43 Vet. glasnik 6 (3-4) 73-8 (007) Marijana Vu~ini}: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja Kategorije invazivnosti ogleda na `ivotinjama / Categories of invasiveness in animal experiments Za{titi dobrobiti oglednih `ivotinja doprinose i stroge regulative sadr`ane u zakonima o dobrobiti `ivotinja i zakonskim aktima koji se odnose na nau~ne i obrazovne delatnosti. U ve}ini evropskih zemalja, u kojima postoje zakoni o dobrobiti `ivotinja, posebno poglavlje zakona posve}eno je i za{titi oglednih ki~menjaka koji se koriste u nau~ne i obrazovne svrhe i za testiranje razli~itih proizvoda. Ovaj deo zakona obavezuje potencijalnog korisnika oglednih `ivotinja da eti~kom komitetu, koji se osniva na institucionalnom, regionalnom i nacionalnom nivou, preda zahtev za izdavanje odobrenja za kori{}enje oglednih `ivotinja iz podtipa ki~menjaka. Preduslov je da osoba koja tra`i odobrenje za ogled, poseduje dozvolu za rad sa oglednim `ivotinjama, koja se sti~e poha anjem stru~nih kurseva a obnavlja se svake godine ili svake tre}e godine kroz kontinuiranu edukaciju o oglednim `ivotinjama Š5¹. Zahtev za izdavanje dozvole za kori{}enje oglednih `ivotinja treba da sadr`i slede}e informacije: cilj i relevantnost ogleda, kompetentnost i iskustvo istra`iva~a ili edukatora i ostalog osoblja koje u~estvuje u radu sa oglednim `ivotinjama, obrazlo`enje za{to se ne koriste alternativne metode ve} se ogled izvodi na ki~menjacima, obrazlo`enje razloga za{to su za ogled izabrane ba{ one vrste `ivotinja za koje se tra`i dozvola za rad, poreklo oglednih `ivotinja, odnosno izvori njihove nabavke, uslovi sme{taja, nege, ishrane i napajanja `ivotinja u toku ogleda i po zavr{etku ogleda, detaljan opis ogledne procedure (vrsta ogleda, u~estalost tretmana `ivotinja u ogledu i trajanje ogledne procedure), pretpostavljeni nivo neprijatnosti ogledne procedure za `ivotinje, upotreba analgetika i anestetika u ogledu ili drugih metoda i sredstava radi smanjenja stepena neprijatnih emocionalnih i telesnih iskustava (bol, strah, stres, patnja i sl.), brzina oporavka `ivotinja posle ogleda i mogu}nost kori{}enja istih `ivotinja u ogledima iste ili druge vrste, obrazlo`enje da li je i za{to je potrebno humano `rtvovanje `ivotinja (kada i kako) i kategorija invazivnosti ogleda na `ivotinjama. U zavisnosti od stepena naru{avanja fizi~kog, psihi~kog ili geneti~kog integriteta `ivotinja, ogledi na `ivotinjama svrstani su u slede}ih 5 kategorija invazivnosti Š6¹: "A" - ogledi na ne`ivom materijalu, `ivim izolatima (}elijske i tkivne kulture) i na invertebratima. "B" - ogledi na `ivotinjama koji ne prouzrokuju ose}aj nelagodnosti kod `ivotinja ili je ovaj ose}aj slabog intenziteta. Primeri ovog stepena invazivnosti su eksperimenti na invertebratima sa kompleksnim nervnim sistemom, istra`ivanja na kratkotrajno i ve{to obuzdanim `ivotinjama radi posmatranja i fizi~kog ispitivanja (prou~avanje eksterijera, stanja uhranjenosti, morfolo{kog sklopa i sl.), intravenska, potko`na, intramuskularna, intraperitonealna, peroralna, intratorakalna i intrakardijalna (kategorija "C") aplikacija netoksi~nih materija, akutna istra`ivanja na potpuno anesteziranim `ivotinjama koje se na kraju ogleda `rtvuju eutanazijom, a u toku ogleda ne mogu do}i svesti, tj. prou~avanje trenutne 77

44 Vet. glasnik 6 (3-4) 73-8 (007) Marijana Vu~ini}: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja smrti, demonstriranje metoda eutanazije posle brzog uvo enja u besvesno stanje, kao {to je predoziranjem anestetika ili dekapitacija posle sedacije ili lake anestezije i ogledi koji se zasnivaju na kratkotrajnom gladovanju i `ednovanju `ivotinja u vremenu koje odgovara du`ini apstinencije u prirodnim uslovima. "C" - eksperimenti koji prouzrokuju minimalni stepen stresa ili bola ili samo kratkotrajni bol. U ovu kategoriju spadaju istra`ivanja na ki~menjacima zasnovana na kanulaciji ili kateterizaciji krvnih sudova ili telesnih duplji pod anestezijom, male hirur{ke intervencije pod anestezijom, biopsija, laparoskopija, kratkotrajno obuzdavanje radi jednostavne opservacije ili druge vrste ispitivanja, ali koje su povezane sa minimalnim stresom, kratkotrajni period uskra}ivanja hrane i vode, ali koji prevazilazi period prirodne apstinencije, eksperimenti radi prou~avanja pona{anja na svesnim `ivotinjama koje su kratkotrajno obuzdane tako da je kod njih prouzrokovan minimalan stepen stresa ili su obuzdane primenom neprijatnih stimulusa. Posle zavr{enih oglednih procedura "C" kategorije kod `ivotinja ne sme da se ispolje znaci anoreksije, dehidracije, hiperaktivnost, somnolentnost, pove}ana potreba da le`e, intenzivna vokalizacija, poja~ana agresivnost, autoizolacija, antisocijalno pona{anje ili automutilacija. "D" - eksperimenti koji prouzrokuju zna~ajan stepen bola kod ki~menjaka. Primeri za to su istra`ivanja na ki~menjacima koja se zasnivaju na hirur{kim intervencijama pod op{tom anestezijom, posle kojih je mogu} potpun oporavak, indukcija fiziolo{kih ili morfolo{kih anomalija koje za posledicu imaju bol ili stres, izlaganje `ivotinje neprijatnim stimulusima ~ije je izbegavanje nemogu}e, prolongirano fizi~ko obuzdavanje u trajanju od vi{e ~asova, indukcija promena u pona{anju, koje dovode do stresa, kao {to su odvajanje mladun~adi od majke, agresivnost, izlaganje predatorima, postupci koji prouzrokuju te`ak i ireverzibilan bol i prekid senzomotorne organizacije, primena kompletnog Frojdovog adjuvansa, indukcija radijacione bolesti i sl. Eksperimentalne procedure "D" kategorije ne smeju prouzrokovati te`ak klini~ki oblik stresa u ~ijoj simptomatologiji preovla uju nepo`eljne promene u pona{anju, odsustvo samonege, dehidracija, abnormalna vokalizacija, prolongirana anoreksija, cirkulatorni kolaps, ekstremna letargija, nepokretnost, znaci te{ke lokalne i sistemske infekcije i dr. "E" - eksperimenti koji se zasnivaju na prouzrokovanju bola jakog intenziteta, blizu ili iznad praga tolerancije, neanesteziranih svesnih `ivotinja. Primeri su primena mi{i}nih relaksanata ili paralitika, kao {to su sukcinilholin ili drugi kurariformni lekovi koji se koriste samo radi obuzdavanja neanesteziranih `ivotinja pri hirur{kim intervecijama, nano{enje te{kih telesnih povreda, opekotina ili trauma neanesteziranim `ivotinjama, testovi na toksi~nost i eksperimentalne infekcije ili druge indukovane promene zdravstvenog stanja koje za posledicu imaju uginu}e, poku{aj indukcije psihoti~kog pona{anja `ivotinja, metodi `rtvovanja `ivotinje koji nisu propisani od nadle`ne laboratorijske institucije (npr. upotreba strihnina), indukcija te{kog oblika nepovratnog stresa ili termi~kog {oka. U ve}ini zemalja koje priznaju ovu kategorizaciju izvo enje postupaka "E" kategorije zabranjeno je. 78

45 Vet. glasnik 6 (3-4) 73-8 (007) Marijana Vu~ini}: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja Zaklju~ak / Conclusion U postoje}u regulativu o za{titi dobrobiti oglednih `ivotinja inkorporirani su mnogi savremeni eti~ki principi sa ciljem da se pobolj{a kvalitet svih aktivnosti u kojima ~ovek koristi ogledne `ivotinje, da se pove}a odgovornost istra`iva~a i edukatora, da se pobolj{a kvalitet proizvoda koji se ispituju na oglednim `ivotinjama, kao i da se obezbedi dobrobit oglednih `ivotinja. Mada su ovi eti~ki principi i razli~ito formulisani svi su potekli iz osnovnih principa, odnosno pravila koja se primenjuju u za{titi dobrobiti oglednih `ivotinja, a to su: "3R pravilo", "pravilo 5 sloboda" i "Solna pravilo". Osim po{tovanjem ovih osnovnih pravila, za{tita dobrobiti oglednih `ivotinja posti`e se i obaveznom kontinuiranom edukacijom osoblja koje u svojim delatnostima koristi ogledne `ivotinje, sticanjem posebne dozvole za rad sa oglednim `ivotinjama i posedovanje odobrenja od eti~kog komiteta, koji mo`e biti osnovan na institucionalnom, regionalnom i nacionalnom nivou, za kori{}enje `ivotinja iz podtipa ki~menjaka u istra`ivanjima, testiranjima i edukaciji. Literatura / References. Vu~ini} Marijana: Pona{anje, dobrobit i za{tita `ivotinja. VKS, Beograd, 388 str., Van Zutphen L.F.M.: History of animal use. In: Principles of laboratory animal science (L.E.M. Van Zutphen, V. Baumans and A.C. Beyen, eds.), Elsevier, Amsterdam, -5, Baumans V.: Rev. sci. tech. Off. int. Epiz. 4,, , Russell W.M.S. and Burch R.L.: The Principles of Humane Experimental Technique, London, UK: Methuen, 38, Brambell Committee: Report of the Technical Committee to enquire into the welfare of animals kept under intensive livestock husbandry systems. Command paper 836. Her Majesty's Stationary Office, London, A. Schuppli Catherine and Fraser D.: ATLA 33, , Anonimus: The Three Rs declaration of Bologna. In Progress in the Reduction, Refinement and Replacement of Animal Experimentation. Proceedings of the 3rd World Congress on Alternatives and Animal Use in the Life Sciences, Bologna, Italy (ed. M. Balls, A-M. van Zeller, & M.E. Halder), Amsterdam, The Netherlands: Elsevier Science B.V., 5, Smith A. J., Allen T.: Animal Welfare 4, , Rusche B.: ALTEX 0, Suppl., 63-76, Mellor D. J., Reid C. S. W.: Concepts of animal well-being and predicting the impact of procedures on experimental animals. In: Improving the Well-being of Animals in the Research Environment (ed. R.M. Baker, G. Jenkin & D.J. Mellor), Adelaide, Australia: ANZCCART, 3-8, Mellor D. J., Stafford K. J.: Australian Veterinary Journal 79, , Rickard D. M.: ATLA 3, Supplement, 5 7, Wells N., Nicholson J.: ATLA 3, Supplement, 47 4, OECD: Final report of the OECD workshop on harmonization of validation and acceptance criteria for alternative toxicological test methods. Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris, France, 996a FELASA: Principles ans practice in ethical review of animal experiments across Europe. A report prepared by the FELASA Working Group on Ethical Evaluation of Animal Experiments, CCAC: Categories of Invasiveness in Animal Experiments. Canadian Council on Animal Care, Constitution Square, Tower II, Albert Street, Ottawa, Ontario, CANADA KR B,

46 Vet. glasnik 6 (3-4) 73-8 (007) Marijana Vu~ini}: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja BASIC PRINCIPLES OF EXPERIMENTAL ANIMALS WELFARE PROTECTION Marijana Vu~ini} ENGLISH Ethical considerations of animal protection and welfare require that the use of experimental animals is limited as much as possible. Animal experiments should only be performed when no alternative is avaliable and when the benefit of the experiment outweighs the suffering of the animal. This review paper describes the basic principles for the ethical use of experimental animals. These are: "Three Rs rule" (replacement, reduction and refinement), "five freedoms" for animals and "Solna principles". "Replacement" means the substitution for conscious living higher animals of insentient material. "Reduction" means reduction in the numbers of animals used to obtain information of a given amount and precision. "Refinement" means any decrease in the incidence or severity of inhumane procedures applied to those animals which still have to be used. The "five freedoms" are: freedom from hunger and thirst, freedom from adverse environmental impacts, freedom from disease and injury, freedom to exhibit normal behaviour and freedom from adverse mental states. "Solna principles" state that tests for regulatory purposes need to reflect the following: biological Relevance (meaningfulness and usefulness of a test for a particular purpose), Reliability (reproducibility of results within and between laboratories), and Regulatory acceptability (suitability of a test for risk assessment purposes (human health /environment). Key words: experimental animal, welfare, protection, 3Rs rule, five freedoms, Solna principles RUSSKIY OSNOVNÀE PRINCIPÀ OHRANÀ BLAGOSOSTOÂNIÂ MariÔna Vu~ini~ Õti~eskie na~ela ohranì blagostoôniô opìtnìh `ivtnìh iz podtipa pozvono~nìh nakladìvaót, ~to ih upotreblenie svesti na naimený{uó vozmo`nuó meru, ne tolýko iz Ìti~eskih, u`e i iz prakti~eskih pri~in. Opìtì na pozvono~nìh mogut provoditý tolýko esli ne suçestvuót sootvetstuó{ie alýternativnìe modeli i esli stradanie `ivotnìh, polýzuemìe v opìtah mo`et opravdatý polýzami samogo: in vivo opìta. V Ìtoy rabote, obzornogo haraktera, vìnesenì osnovnìe Ìti~eskie principì polýzovaniô opìtnìh `ivotnìh. Õti principì sutý: "3R pravilo", "pravilo 5 svobod" i "SolÔna pravilo". Tak nazìvaemoe "3R pravilo" otnositsô k zamene opìtnìh `ivotnìh iz podtipa pozvono~nìh alýteranativnìmi `ivotnìmi modelômi na niz{ey stupeni ÌvolÓcionnogo razvitiô, rastitelýnìmi vidami, `ivotnìmi i rastitelýnìmi kulýturami kletok i tkaney, izolirovannìmi organami, fizi~eskimi, mehani~eskimi, himi~eskimi modelômi, kopýóternìmi similôciômi, umený{enie ~isla `ivotnìh v opìte i usover{en- 80

47 Vet. glasnik 6 (3-4) 73-8 (007) Marijana Vu~ini}: Osnovni principi za{tite dobrobiti oglednih `ivotinja stvovaniem opìtnoy procedurì do stepeni na kotoroy vozmo`no vpolne izbe`atý ili umený{itý nepriôtnìe telesnìe i ÌmocionalÝnìe opìtnosti `ivotnìh v opìte. "SolÔna pravilo" otnositsô k obosnovìvanió biologi~eskogo blagopriôtstviô, povtoritelýnosti i priemlemosti in vivo opìta i alýternativnìh animalýnìh modeley. KlÓ~evìe slova: opìtnìe `ivotnìe, blagosostoônie, ohrana, 3R pravilo, pôtý svobod, SolÔna principì 8

48 STRU^NI RAD PROFESSIONAL PAPER UDK : OSNOVNI PRINCIPI PRIMENE I INTERPRETACIJE EKG-a KOD KONJA * BASIC PRINCIPLES OF ECG APPLICATION AND INTERPRETATION IN HORSES Ljubica Spasojevi} Kosi} ** Tokom sprovo enja fizikalnog pregleda konja, ukoliko se prilikom auskultacije posumnja na aritmiju, elektrokardiografija omogu}ava postavljanje definitivne dijagnoze. Poznavanje osnovnih principa na kojima se bazira elektrokardiografija kao dijagnosti~ka metoda, razumevanje normalne i patolo{ke elektri~ne aktivnosti }elija srca, kao i geneze elektrokardiograma, predstavlja neophodne preduslove za primenu elektrokardiografije u klini~koj praksi. Klini~ka elektrokardiografija kod konja podrazumeva i poznavanje specifi~nosti normalnog sr~anog ritma kod konja, kao i paramentre normalnog Ekg-a kod konja. Interpretacija elektrokardiograma konja obuhvata izra~unavanje sr~ane frekvencije, procenjivanje sr~anog ritma i detekciju prisustva abnormalnih kompleksa odnosno aritmija. Ovaj rad opisuje karakteristike normalnog elektrokardiograma konja i razmatra kako ih treba interpretirati. Klju~ne re~i: Ekg, konj, interpretacija Pojam / Term Elektrokardiografija kao konvencionalna metoda ispitivanja srca, obuhvata merenje amplitude i vremena razlike potencijala elektri~ne struje, koja je proizvedena tokom depolarizacije i repolarizacije sr~anih struktura. Elektrokardiogram (Ekg) je grafi~ki snimak volta`e proizvedene od strane }elija sr~anog mi{i}a, nastale za vreme njihove depolarizacije i repolarizacije. Elektrokardiografija, prema tome, meri samo elektri~nu aktivnost srca, dok mehani~ke funkcije sr~ane pumpe i valvula nisu obuhva}ene ovom dijagnosti~kom metodom. Elektrokardiografija je nezamenljiva u pra}enju ritma srca i * Rad primljen za {tampu godine ** Ljubica Spasojevi} Kosi}, Departman za veterinarsku medicinu, Poljoprivredni fakultet Novi Sad 83

49 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja dijagnozi aritmija, ali nema zna~aj u proceni funkcija miokarda i dijagnostici uve}anja srca Š5¹. Pored konvencionalne elektrokardiografije, koja predstavlja snimanje elektrokardiografom `ivotinje u stanju mirovanja, kod konja se name}e potreba kori{}enja kontinuiranog dvadeset~etvoro~asovnog (Holter) monitoringa ŠZucca E. i sar., 003¹. Holter monitoring je naro~ito indikovan ukoliko postoje podaci o pojavi aritmija, sinkope ili ako aritmija ne mo`e da bude dijagnostikovana tokom odmora i treninga ili Ekg ispitivanjima posle treninga Š, 4, 7¹. Elektrokardiografija se zasniva na generisanju elektri~ne struje od strane srca, provo enju tako stvorene struje kroz organizam i registrovanju razlike potencijala elektri~ne struje od strane aparata (galvanometra elektrokardiografa) pomo}u elektroda koje povezuju odre ene ta~ke na povr{ini organizma sa aparatom. Sr~ane mi{i}ne }elije imaju sposobnost generisanja i {irenja elektri~ne aktivnosti. Zahvaljuju}i elektri~noj aktivnosti srca, redosled sr~ane aktivnosti i kontrakcije je koordiniran. Srce kao generator / Heart as "generator". Srce funkcioni{e pod delovanjem nadra`aja (impulsa, depolarizacionog talasa) koji se stvaraju u samom srcu, ta~nije u sinoatrijalnom ~voru (SA ~vor), sme{tenom u blizini grani~ne linije prednje {uplje vene sa desnom pretkomorom. Da bi se objasnilo poreklo nadra`aja i na~in njegovog sprovo enja kroz miokard, potrebno je opisati izvesne ''elektri~ne'' karakteristike pojedina~ne }elije miokarda i dva osnovna svojstva sr~anog tkiva: automatizam i sprovodljivost. ]elija je polarizovana kada se nalazi u mirovanju, odnosno kada unutra{njost sr~ane }elije ima negativan naboj u odnosu na spolja{nju stranu, tako da }elijski potencijal membrane u mirovanju iznosi -90mV. ]elijska membrana u mirovanju je skoro nepropustljiva za Na + i delimi~no propustljiva za K +. ]elija je depolarizovana ili aktivna kada je unutra{njost }elije pribli`no +5mV u odnosu na spolja{nju sredinu, {to je posledica iznenadnog pove}anja permeabilnosti membrane za Na +. Posledica depolarizacije je kontrakcija }elije sr~anog mi{i}a. Repolarizacija }elije predstavlja brzo isticanje K+ iz }elije (zbog pove}anja propustljivosti membrane za K+) i ima za posledicu vra}anje }elije u stanje mirovanja. Specijalizovani provodni sistem srca ima dve osnovne funkcije:. }elije u specifi~nim regionima sistema imaju svojstvo automatizma i mogu da iniciraju sr~anu depolarizaciju;. ostatak sistema je odgovoran za provo enje elektri~nih impulsa kroz srce na koordiniran na~in. Sprovodni sistem srca je odgovoran za postojanje odre enog toka depolarizacije srca. ]elije sa pove}anim automatizmom ~ine specijalizovano sprovodno tkivo, koje pokazuje nestabilnost membranskog potencijala sa poste- 84 Osnovni principi elektrokardiografije / Basic principles of electrocardiography

50 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja penom, sporom depolarizacijom idu}i prema kraju ciklusa. Sprovodni sistem srca po~inje SA ~vorom, nastavlja se interatrijalnim snopovoma (internodalnim traktusima), AV ~vorom, Hisovim snopom, desnom i levom granom Hisovog snopa i zavr{ava se Purkinjeovim vlaknima u miokardu komora. Impuls se {iri po }elijama sprovodnog sistema srca, a zatim i po radnoj muskulaturi (sincicijumu pretkomora i komora). Brzina provo enja impulsa je velika sve do AV ~vora, gde se veoma usporava zbog eferentne aktivnosti vagusa, da bi se potom ponovo pove}ala preko Hisovog snopa, njegovih grana i u Purkinjeovim vlaknima. Ovakva specijalizovana tkiva brzo provode elektri~ne impulse kroz srce, tako da se sva sr~ana vlakna sincicijuma pretkomora i komora kontrahuju simultano kako bi se proizvela sna`na kontrakcija ŠEdwards N. J., 987; Bonagura J. D., Reef V. B., 998¹. Autonomni nervni sistem uti~e na procese depolarizacije i repolarizacije. Parasimpatikus smanjuje aktivnost SA ~vora, pove}ava provo enje impulsa preko pretkomora skra}enjem trajanja akcionog potencijala pretkomora i usporava provo enje impulsa kreko AV ~vora. Suprotno ovome, simpatikus pove}ava sr~anu frekvenciju i skra}uje atrioventrikularno provo enje impulsa. Trening kod konja uti~e na prevagu parasimpatikusne nervna aktivnosti Š3¹. Parasimpatikusna aktivnost dominira tokom odmora i kod konja ~esto varira sa promenama krvnog pritiska ŠGedde L.A. i sar, 965, cit. Bonagura J.D., Reef V.B., 998¹. Izra`ena sinusna aritmija i AV blok drugog stepena koji se ~esto susre}e kod normalnih konja prouzrokovani su menjanjem tonusa vagusa i slu`e da reguli{u arterijski krvni pritisak u mirovanju (odmoru). Organizam kao provodnik / Organism as conductor. Organizam se pona{a kao homogeni zapreminski provodnik i mesta postavljanja elektroda bitno uti~u na dobijeni snimak. Geneza elektrokardiograma (odvodi i elektrokardiograf) / Genesis of electrocardiogram (leads and electrocardiograph). Odvodi predstavljaju elektrode koje povezuju odre ene ta~ke povr{ine organizma sa elektrokardiografom. Elektrokardiograf ne predstavlja ni{ta drugo do galvanometar koji otkriva, poja~ava i registruje promene u volta`i. Svaki odvod, prema tome, predstavlja pogled na depolarizaciju i repolarizaciju sr~anih struktura iz razli~itog ugla. Sistem odvoda koji se koristi kod konja je sli~an onome koji se koristi kod ljudi, pasa i ma~aka, mada se koriste i neki modifikovani odvodi kao {to je odvod baza-apeks srca (vidi tabelu ). Kada se talas depolarizacije kre}e prema pozitivnoj elektrodi, koja se nalazi na povr{ini tela, pomo}u elektrokardiografa se registruje pozitivan otklon. Negativan otklon se registruje, ako se talas depolarizacije udaljava od ove ta~ke. Otklon se ne pojavljuje ako talas depolarizacije ''putuje'' pod pravim uglom u odnosu na pomenutu ta~ku. 85

51 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja Tabela. Sistem odvoda kod konja / Table. Leads system for horses Odvodi u frontalnoj ravni / Leads in frontal plane Bipolarni odvodi / Bipolar leads Odvod I = levi prednji ekstremitet (+) i desni prednji ekstremitet ( ) / Lead I = left front extremity (+) and right front extremity (-) Odvod II = levi zadnji ekstremitet (+) i desni prednji ekstremitet ( ) / Lead II = left back extremity (+) and right front extremity (-) Odvod III = levi zadnji ekstremitet (+) i levi prednji ekstremitet ( ) / Lead III = left back extremity (+) and left front extremity (-) Unipolarni augmentirani odvodi / Unipolar augmented leads Odvod avr = desni prednji ekstremitet (+) u odnosu na levi prednji i zadnji ekstremitet ( ) / Lead avr = right front extremity (+) against left front and back extremity (-) Odvod avl = levi prednji ekstremitet (+) u odnosu na desni prednji i levi zadnji ekstremitet ( ) / Lead avl = left front extremity (+) against right front and left back extremity (-) Odvod avf = levi zadnji ekstremitet (+) u odnosu na desni prednji i levi prednji ekstremitet ( ) / Lead avf = left back extremity (+) against right front and left front extremity (-) Prekordijalni odvodi / Precordial leads Baza apeks odvod = levi apeks srca (+) i desni jugularni `ljeb ( ) / Base-apex lead = left heart apex (+) and right jugular channel (-) V3 u blizini apeksa srca (+) / V3 near heart apex (+) V0 iznad me uskapularnog prostora / V0 above interscapular space Depolarizacija pretkomora predstavljena je na Ekg-u kao P-talas. Vreme koje protekne od po~etka depolarizacije pretkomora do po~etka depolarizacije komora ozna~eno je kao PQ ili PR interval. Ovaj interval se sastoji od P-talasa (period provo enja impulsa kroz pretkomore) i PR (PQ) segmenta (provo enje impulsa kroz AV ~vor). Depolarizaciju komora elektrokardiograf bele`i kao QRS kompleks. QRS kompleks mo`e normalno da ispolji nekoliko varijacija oblika, {to je posledica ~injenice da razli~iti odvodi snimaju razli~it pogled na tok depolarizacije komora. Tokom repolarizacije komora registruje se T-talas sa otklonom prili~no male visine i obima promene volta`e. Otklon koji predstavlja repolarizaciju pretkomora (Ta) se ~esto zabele`i kod konja, naro~ito pri br`im frekvencijama ŠBonagura J.D., Reef V.B., 998; Bonagura JD, 985, Bonagura JD, Miller MS, 985¹. Klini~ka elektrokardiografija / Clinical electrocardiography Tokom sprovo enja fizikalnog pregleda konja, ukoliko se prilikom auskultacije posumnja na aritmiju, elektrokardiografija omogu}ava postavljanje definitivne dijagnoze. Sa druge strane, zna~ajnost elektrokardiografskog nalaza mora da se interpretira u svetlu klini~kih simptoma koje `ivotinja ispoljava Š, 3¹. 86

52 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja Tehnika snimanja Ekg-a / ECG filming technique Najbolje mesto na kojem se mo`e napraviti Ekg snimak dobrog kvaliteta je boks u kojem konj boravi, jer je u svom okru`enju `ivotinja najmanje uzbu ena. U toku snimanja Ekg-a, potrebno je da pacijent ima suv dla~ni pokriva~ i da se nalazi na izolovanoj suvoj povr{ini. Snimanje se vr{i na `ivotinji koja stoji. Preporu~uje se kori{}enje gumenih prostirki na kojima `ivotinja treba da stoji, da bi se smanjile elektri~ne smetnje. Elektrode se spajaju za ko`u pacijenta pomo}u aligator {tipaljki ili se koriste metalne elektrode sa gumenim kai{evima koji se zategnu na mesta postavljanja elektroda, prema navedenom sistemu odvoda, koji se koristi kod konja (u tabeli je prikazan sistem odvoda koji se koristi kod konja). Da bi se pove}ala sprovodljivost od ko`e na elektrode, na ko`u se stavlja elektrodna pasta ili alkohol. Uobi~ajeno ba`darenje instrumenta se vr{i pri cm=mv,{tozna~i da svaki mali kvadrat od mm na milimetarskom papiru predstavlja 0, mv na vertikalnoj osovini papira. Pored ovoga, mo`e da se koristi i druga~ije ba`darenje instrumenta ( mv = cm ili mv = 0,5 cm). Preporu~uje se za konje upotreba brzine od 5 mm/s pri snimanju Ekg-a. Zna~enje upotrebe ove brzine snimanja je u tome da svaki mali kvadrat od mm predstavlja na horizontalnoj osovini vreme od 0,04 s. Trajanje pojedinih oblika elektri~ne aktivnosti srca mo`e da se odredi brojanjem kvadrata i mno`enjem njihovog broja sa 0,04s Š5¹. Interpretacija Ekg-a / Interpreting ECG Snimak elektrokardiograma treba sistemati~no pregledati, {to podrazumeva odre ivanje frekvencije, ritma, odre ivanje srednje elektri~ne osovine depolarizacije, merenje parametara Ekg-a i njihovo upore ivanje sa referentnim vrednostima (tabela ). Tabela. Vrednosti parametara normalnog Ekg-a kod konja / Table. Normal ECG parameter values in horses Parametar / Parameter Frekvencija / Frequency P talas / P wave PR interval / PR interval QRS kompleks / QRS complex R-talas (I odvod) / R wave (lead I) R-talas (II odvod) / R wave (lead II) QT interval / QT interval Osovina / Axis Maksimalna vrednost / Maximal value 8 44/min 0,6 s 0,38 0,48 s 0,4 s 0,8, mv do, mv / up to. mv 0,575 s 0-00 o Postoji nekoliko metoda za odre ivanje sr~ane frekvencije. Najbr`i na~in je da se broj 500 podeli brojem kvadrati}a (na milimetarskoj hartiji Ekg 87

53 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja trake) izme u dva susedna R-talasa (ako se za snimanje koristi brzina od 5 mm/sec.). Normalni ritam srca je sinusni ritam, ali kod pojedinih `ivotinjskih vrsta pored normalnog sinusnog ritma i drugi ritmovi se susre}u kod potpuno zdravih jedinki. Normalni sinusni ritam je regularni ritam poreklom iz sinusnog ~vora. Njegove karakteristike na Ekg-u su postojanje P-talasa, QRS kompelksa i T-talasa za svaki otkucaj srca. Sinusna aritmija je regularno iregularni ritam i sinhrona je sa respiracijama (ubrzanje frekvencije srca pri inspirijumu i usporavanje frekvencije srca pri ekspirijumu). Kod konja se pored normalnog sinusnog ritma i sinusne aritmije, AV blok prvog i drugog stepena, vagusnog porekla smatraju normalnim ritmom. Sinusna aritmija i AV blok su uslovljeni delovanjem vagusa, pa prema tome, trening ili uzbu enje vode prelasku u regularni sinusni ritam Š3, 5, 0¹. Sistem odvoda u frontalnoj ravni treba pregledati da bi se proverila srednja elektri~na osovina srca (srednja elektri~na osovina depolarizacije ili prose~ni talas depolarizacije). Srednja elektri~na osovina srca se izra`ava u stepenima, zato {to svaki odvod nosi odre enu vrednost stepeni u frontalnoj ravni (odvod I ima vrednost 0 o, odvod II 60 o, odvod III 0 o, odvod avr (-50 o ), avl (-30 o ), avf - 90 o ). Izra~unati srednju elektri~nu osovinu srca u stvari zna~i prona}i odvod u kome QRS kompleks pokazuje najve}u neto pozitivnu vrednost. Gruba procena pravca osovine depolarizacije komora tj. QRS kopleksa mo`e se izvr{iti najbr`e tako {to se na e odvod gde QRS kompeks ima najve}u neto pozitivnu vrednost. Osovina se pru`a ka pozitivnom polu tog odvoda. Osovina srca je kod `drebadi i jednogodi{naka varijabilna i ~esto je orjentisana kranijalno, dok je kod ve}ine odraslih konja orjentisana levo i kaudalno. Abnormalne devijacije osovine se susre}u kod kardiomegalije, cor pulmonale, poreme}aja provo enja impulsa i poreme}aja elektrolita Š9¹. P-talas Ekg-a je posledica depolarizacije pretkomora. Normalno se proces depolarizacije pretkomora kre}e sa desna na levo i kranio-kaudalno, {to bi zna~ilo da bi P-talas trebalo da bude pozitivan u I, II i avf odvodu. P talas mo`e da bude nazubljen (oblika slova M), jedinstven, bifazi~an (negativno/pozitivan) ili ~ak polifazi~an. U okviru istog odvoda Ekg-a mogu da postoje razli~ite forme P-talasa i da njihov izgled varira od talasa do talasa. Ovo je normalna, fiziolo{ka pojava kod konja i ukazuje na lutaju}i pejsmejker. Tokom tahikardije skra}uje se trajanje P talasa, on postaje visok i {iljat i pra}en je izra`enom repolarizaciojom pretkomora, {to se na Ekg-u vidi kao vidljivi pretkomorni T-talas (Ta) u okviru PR intervala. Ova ~injenica elektrokardiografsku dijagnozu uve}anja pretkomora ~ini veoma te{kom. U slu~aju negativno-pozitivnog P-talasa inicijalni vrh je prouzrokovan depolarizacijom srednje i kaudalne tre}ine desne pretkomore, dok je drugi vrh posledica aktivacije pretkomornog septuma i medijalne povr{ine leve pretkomore Š, 4¹. PR interval se meri od po~etka P-talasa do po~etka QRS kompleksa, a ima zna~enje depolarizacije pretkomora i provo enje impulsa do AV ~vora. Interval se menja sa promenom sr~ane frekvencije, i promene PR intervala su u korela- 88

54 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja ciji sa promenama krvnog pritiska. Kod konja se javlja fiziolo{ki AV blok prvog stepena, odnosno usporeno provo enje impulsa kroz AV ~vor, pa je odre ivanje maksimalnih normalnih vrednosti PR intervala veoma te{ko. Ka{njenje ili nemogu}nost provo enja impulsa sa pretkomora na komore predstavlja atrioventrikularni blok. Ovakav poreme}aj provo enja impulsa je klasifikovan kao AV blok prvog, drugog ili tre}eg stepena. AV blok prvog stepena postoji kada PR interval prevazilazi normalne vrednosti, odnosno kada impuls kasni, ali se jo{ uvek prenosi preko AV sprovodnog sistema i aktivira komore, prouzrokuju}i QRS na elektrokardiogramu. Drugi stepen AV bloka zna~i da se impuls povremeno ne provodi od pretkomora na komore. Ovakav poreme}aj provo enja impulsa se na elektrokardiogramu dijagnostikuje pri postojanju P-talasa koga ne slede QRS-T kompleksi Š5, 8¹. Morfologija QRS kompleksa je varijabilna kod konja. QRS kompleks predstavlja depolarizaciju komora i, zavisno od odre enog odvoda, neke komponente mogu da ne budu prisutne. Ne treba zaboraviti da razli~iti odvodi depolarizacioni talas ''vide'' iz razli~itog ugla. Kompletna penetracija sprovodnog sistema u zidove obe komore srca kod konja omogu}ava simultanu aktivaciju obe komore. Ovo je i razlog za{to se iz {irine QRS kompleksa i amplitude R zupca kod konja ne mo`e izvesti zaklju~ak o dimenzijama leve i desne komore ŠHamlin R.L. i sar., periferni odvodi / Peripheral leads (I, II, III, avr, avl, avf) R P Q T baza-apeks odvod / base-apex lead R P S T Slika. Ekg konja snimljen pri brzini od 5 mm/sec., pri ba`darenju instrumenta od 0 mm = mv, u perifernim odvodima (I, II, III, avr, avl, avf) i baza-apeks prekordijalnom odvodu. Interpretacija Ekg: frekvencija 39/min., ritam sinusni, osovina ~60 o,p= 0, s, PR = 0,8 s (II odvod) i 0,36 s (baza-apeks), QRS<, mv (II odvod), QT = 0,48 s. Ekg dg: normalni elektrokardiogram konja / Figure. ECG in a horse recorded at a rate of 5 mm/sec., at instrument calibration of 0 mm = mv, in peripheral leads (I, II, III, avr, avl, avf) and apex base in precordial lead. ECG interpretation: frequency 39/min., synus rhythm, axis ~60 o, P = 0. s, PR = 0.8 s (lead II) and 0.36 s (base-apex), QRS.<, mv (lead II), QT=0.48 s. ECG dg: normal horse electrocradiogram 89

55 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja 964; Hamlin R.L, Smith C.R., 965; cit. Bonagura J.D., Reef V.B.,998¹. Prose~na vrednost amplitude R-talasa u odvodu II kod zdravih trka~kih konja je 0,8, mv. Vrednosti preko, mv amplitude R-talasa u odvodu II i preko,7 mv u odvodu I, obi~no predstavljaju abnormalne vrednosti. Povremeno se, me utim, kod zdravih konja mo`e nai}i na vrednosti koje prevazilaze navedene grani~ne vrednosti Š4, 7, 8¹. T-talas predstavlja repolarizaciju komora. Vektor-T talasa se ~esto prostire prema pozitivnom polu odvoda III, {to zna~i da se pozitivan T-talas javlja u odvodu III. Potrebno je ista}i da nema jedinstvenog mi{ljenja i stava kada je re~ o elektrokardiografskom zna~enju i vrednosti T-talasa kod konja. Devijacija ST segmenata kod konja sa hipovolemijom ili {okom ukazuje na ishemiju miokarda, dok se uve}anje T-talasa mo`e razviti kod hipoksije miokarda ili hiperkalijemije. Ekstremna labilnost T-talasa ~ini interpretaciju promena T-talasa prili~no te{kom. Postoje dokazi da T-talasi menjaju polarnost u zavisnosti od faze treninga, pri ~emu talasi u prekordijalnim odvodima postaju pozitivni i za{iljeni (amplituda T- - talasa > mv) Š,, 9¹. QT interval po~inje od po~etka QRS kompleksa i traje do kraja T-talasa, a od malog je klini~kog zna~aja. Interval se skra}uje sa pove}anjem sr~ane frekvencije Š6¹. Literatura / References. Baha S.: Estimation de l'ètat de forme des chevaux de course par la morphologie de l'onde T après effort Etude par la méthode de Holter. Revue de Médicine Véterinaire, 4, 5 9, Bonagura J. D., Reef V. B.: Cardiovascular diseases, In Reed S.M., BaylyW.M.: Equine internal medicine, Saunders, Philadelphia, Bonagura J. D.: Equine heart disease, an overview. Vet Clin North Am Equine Practice,,, 67-74, Bonagura J. D., Miller M. S.: Electrocardiography. In Jones WE (ed.): Equine Sport Medicine, Philadelphia, Lea&Febiger, 89-06, Dark P. G. G., Bonagura J. D., Kelly D. F.: Electrocardiography. In Dark P.G.G., Bonagura J.D., Kelly D.F (eds.): Color Atlas of Veterinary Cardiology, Mosby-Wolfwe, Edwards N. J.: History and principles of electrocardiopgraphy. In: Pedersen D. (editor): Bolton's handbook of canine and feline electrocardiography, Philadelphia, W.B. Saunders, -3, Fregin G. F.: The equine electrocardiogram with standardized body and limb positions. Cornell Vet, 7, , Fregin G. F.: Medical evaluation of the cardiovascular system. Vet Clin North Am Equine Practice, 8,, , King C. M., Evans D. L., Rose R. J.: Significance for exercise of some electrocardiographic findings in racehorses. Aust Vet J, 7, 7, 00-00, McGuirk S. M., Muir W. W.: Diagnosis and treatment of cardiac arrhythmias. Vet Clin North Am Equine Pract,,, , Menzies-Gow N.: ECG interpretation in the horse. In Practice, 3, , Mitten L. A.: Cardiovascular causes of exercise intolerance. Vet Clin North Am Equine Practice,, , Ohmura H., Hiraga A., Aida H., Kuwahara M., Tsubone H.: Effects of initial handling and training on autonomic nervous function in young Thoroughbreds. Am J Vet Res, 63,, , Raekallio M.: Long term ECG recording with Holter monitoring in clinically healthy horses. Acta Veterinaria Scandinavica, 33, 7-75, Rezakhani A., Godarzi M., Tabatabei Naeini I.: A combination of atrioventricular block and sinoatrial block in a horse. Acta Vet Scand, 46, 3, 73-75, Scarda R. T., Muir W. W., Milne 90

56 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja D. W., Gabel A. A.: Effects of training on resting and postexercise ECG in standardbred horses, using a standardized exercise test. Am J Vet Res, 37,, , Scheffer C. W. J., Robben J. H., Sloet van Oldruitenborgh-Oosterbaan M. M.: Continuous monitoring of ECG in horsses at rest and during exercise. Veterinary Record, 7, , Vibe-Petersen G., Nielsen K.: Electrocardiography in the horse (A report of findings in 38 horses). Nord Vet Med, 3, 3-4, 05-, White N. A., Rhode E. A.: Correlation of electrocardiographic findings to clinical disease in the horse. J Am Vet Med Assoc 64,, 46-56, Zucca E., Ferrucci V., DiFabio V., Croci C., Ferro E.: The use of electrocardiographic recording with Holter monitoring during treadmill exercise to evaluate cardiac arrhythmias in racehorses. Veterinary research communications 7 Suppl., 8-84, 00. ENGLISH BASIC PRINCIPLES OF ECG APPLICATION AND INTERPRETATION IN HORSES Ljubica Spasojevi} Kosi} If an arrhythmia is suspected on cardiac auscultation, electrocardiography will make posible a definitive diagnosis. Knowledge of the basic principles of the electrocardiography as diagnostic method, understanding of the normal and pathologic cardiac cell electrical activity, as well as genesis of the electrocardiogram, represent the prior condition for applied electrocardiography in clinical practice. Clinical electrocardiography in horses implies knowledge of the normal equine heart rrhythm and ECG parameters values. Interpretation of the electrocardiogram include determination of heart rate and rrhythm and detection of the presence of abnormal complexes. This article described caracteristics of the normal equine ECG and discused their interpretation. Key words: ECG, horse, interpretation RUSSKIY OSNOVNÀE PRINCIPÀ PRIMENENIÂ I INTERPRETACII ÕKG U LO[ADEY LÓbica Spasoevi~ Kosi~ V te~enie provedeniô fizi~eskogo osmotra lo{adey, naskolýko pri auskulýtacii usomnitsô na aritmió, ÌlektrokardiografiÔ davaet vozmo`nostý opredelenie okon~atelýnogo diagnoza. Poznanie osnovnìh principov na kotorìh baziruetsô ÌlektrokardiografiÔ kak diagnosti~eskiy metod, ponimanie normalýnoy i patologi~eskoy elektri~eskoy aktivnosti kletok serdca, kak i geneza elektrokariogrammì, predstavlôet soboy neobhodimìe predvaritelýnìe usloviô dlô primeneniô Ìlektrokardiografii v klini~eskoy praktike. Kline~eskaÔ ÌlektrokardiografiÔ u lo{adey podrazumevaet i poznanie specifi~nosti normalýnogo serde~nogo ritma u lo{adey, slovno i parametrì normalýnogo ÕKG-a u lo{adey. 9

57 Vet. glasnik 6 (3-4) 83-9 (007) Ljubica Spasojevi} Kosi}: Osnovni principi primene i interpretacije Ekg-a kod konja InterpretaciÔ Ìlektrokardiogrammì lo{adey ohvatìvaet is~islenie serde~noy ~astotì, ocenka serde~nogo ritma i detekcii prisutsviô nenormalýnìh kompleksov to estý aritmiô. Õta rabota opisìvaet harakteristiki normalýnoy Ìlektrokardiogrammì lo{adey i rassmatrivaet kak ih nado interpretirovatý. KlÓ~evìe slova: ÕKG, lo{adey, interpretaciô 9

58 STRU^NI RAD PROFESSIONAL PAPER UDK : HISTOPATHOLOGICAL INVESTIGATIONS OF RABBIT COLIBACTERIOSIS, CAUSED BY ENTEROPATHOGENIC ESCHERICHIA COLI (O5:H-) * HISTOPATOLO[KA ISTRA@IVANJA KOLIBAKTERIOZE KOD KUNI]A IZAZVANE ENTEROPATOGENOM BAKTERIJOM ESCHERICHIA COLI (05:H-) V. Petrov, M. Alexandrov, S. Lasarova, M. Lyutskanov ** The histopathological alterations in the intestinal tract of recently weaned rabbits with experimental and spontaneous Eschercihia coli (O5:H ) infection were followed. A considerable shortening and thickening of well epithelized intestinal villi were observed, whose tips, after a Warthin-Starry staining, were profusely colonized with coliform bacteria. The observed pathological pattern was a permanent finding in such infections and could be used as a pathognomic feature in the differential diagnosis of spontaneous diarrhoeic syndromes. The adhesion of colibacteria to enterocytes, together with the data from the bacteriological studies (isolation, identification, determination of the O-serogroup affiliation and the biochemical behaviour) allowed the assignment of isolates to the group of enteropathogenic E. coli (EPEC). Only when required, more detailed diagnostical procedures as PCR, could be performed. Key words: colibacteriosis, enteropathogenic E. coli (EPEC) Introduction / Uvod During the last three decades, a number of investigators have emphasized the role of enteropathogenic Escherichia coli (EPEC) as a leading bacterial agent in diarrhoeic diseases in rabbits during the first post weaning weeks. This group of colibacteria, categorized as a pathovar, is distinguished with the absence * Rad primljen za {tampu godine ** Vladimir Petrov, Faculty of Veterinary Medicine, Trakia University, Stara Zagora, Bulgaria; M. Alexandrov, S. Lasarova, Institute of Experimental Pathology and Parasitology, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, Bulgaria; M. Lyutskanov, Faculty of Veterinary Medicine, Trakia University, Stara Zagora, Bulgaria 93

59 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) V. Petrov et al.: Histopathological investigations of rabbit colibacteriosis, caused by enteropathogenic Escherichia coli (O5:H-) of toxin production and invasiveness. The pathogenic effect of EPEC is realized through alterations in the cytoskeleton of enterocytes Š30, 6, 7¹. The epidemiology of the disease, the methods of diagnostics, the alternatives for control and eradication have been investigated Š8, 4, 3, 4¹. Via both scanning and transmission electron microscopy, it was evidenced that the most important micromorphological changes consisted in the adhesion of smaller or larger groups of colibacteria on the enterocytes and the M- cells on Payer's patches. As a result of this adherence and the consequent changes in the cytoskeleton of the intestinal epithelium, the intestinal villi become considerably shortened and the intestinal mucosa thinner Š4,, 3, 9¹. This kind of studies are still limited, and in Bulgaria, have not been performed up to the present. That is why our objective was to follow the light microscopic features of the intestinal tract in rabbits with experimental and spontaneous E. coli (O5:H-) infection. Animals and experimental design i eksperimentalni plan In this study, 30 rabbits were included, divided into two groups as follows: Group I included 5 animals with experimental colibacteriosis provoked by the highly pathogenic E. coli U83/39 (serotype O5: H-) strain. Group II consisted of 5 rabbits, offspring of does, experimentally infected during a previous experiment with the same E. coli strain. Part of these animals exhibited signs of spontaneous intestinal diarrhoea. All animals from both groups, participating in the experiment, were weaned at the age of 30 days and did not shed Eimeria spp. oocysts at the time of weaning. E. coli strain / Soj E.coli The experimental colibacteriosis was induced by an enteropathogenic E. coli U83/39 (O5: H-) strain, kindly provided by Dr. J. E. Peeters, from the National Institute of Veterinary Research, Brussels, Belgium. It served to prepare a bacterial suspesion with a density of 3x0 7 c.f.u./ml. Bacteriological studies / Bakteriolo{ka istra`ivanja Rectal swab samples were analyzed for detection of the causing agent in the rabbits from group I as well as for the determination of the presence of enteropathogenic E. coli in the rabbits with spontaneous disease (group II) that manifested an intestinal indigestion. The routine bacteriological techniques for isolation and classification of enterobacteria as well as of identification of colibacteria were utilized Š9¹. The O-serogroup affiliation of E. coli isolates was determined Š9¹. 94 Materials and methods / Materijal i metode ispitivanja

60 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) V. Petrov et al.: Histopathological investigations of rabbit colibacteriosis, caused by enteropathogenic Escherichia coli (O5:H-) Histological studies / Histolo{ka istra`ivanja After euthanasia of rabbits by the 3 rd -4 th day of the clinical manifestation of the disease, ileal loops were obtained for a histological study after ligation from both ends, filling and placement in 0% buffered formalin for 7-96 h. From them, rings with a height of 5 mm were prepared, embedded in paraffin, 6-8 m sections were cut and stained with haematoxylin/eosin and according to Warthin-- Starry Š¹, using routine histological techniques. The observations were performed on a transmitted light NU- microscope. Results and discussion / Rezultati i diskusija In animals with experimental E. coli U83/39 (O5: H-) infection, a considerable shortening and thickening of well epithelized intestinal villi was observed (Fig. ), whose tips, after Warthin-Starry staining, appeared massively colonized with coliform bacteria (Fig. ) and at numerous sites, their propria was infiltrated with pseudoeosinophils (Fig. 3). Figure. Ileum of a rabbit with experimental E. coli U83/39 (O5: H-) infection. Strongly shortened, thickened and well epithelized intestinal villi with hyperaemic propria and disintegrated epithelium on the tips. Hematoxylin/eosin staining Slika. Ileum kuni}a sa eksperimentalnom infekcijom E.coli U83/39 (O5: H-). Veoma skra}ene, zadebljane i dobro epitelizovane intestinalne resice sa hiperemi~nom propriom i disintegrisanim epitelom na vrhovima. Bojenje hematoksilin eozinom In rabbits, offspring of EPEC-infected does, apart from the histopathological changes specific for colibacteriosis, a weaker or more severe infection with Eimeria spp. was also present (Fig. 4). 95

61 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) V. Petrov et al.: Histopathological investigations of rabbit colibacteriosis, caused by enteropathogenic Escherichia coli (O5:H-) Figure. Ileum of a rabbit with experimental E. coli U83/39 (O5: H-) infection. An intestinal villus, colonized by coliform bacteria. Warthin-Starry staining Slika. Ileum kuni}a sa eksperimentalnom infekcijom E. coli U83/39 (O5: H-). Intestinalna resica kolonizirana koliformnim bakterijama. Bojenje po Wartin-Stari metodi Figure 3. Ileum of a rabbit with experimental E. coli U83/39 (O5: H-) infection. The propria is infiltrated with pseudoeosinophils. Hematoxylin/eosin staining Slika 3. Ileum kuni}a sa eksperimentalnom infekcijom E. coli U83/39 (O5: H-). Propria je infiltrirana pseudoeozinofilima. Bojenje hematoksilin eozinom According to the present studies in rabbits with experimental and spontaneous E. coli (O5:H-) infection, the histological alterations due to EPEC are related to the atrophy of intestinal villi, vacuolization, increased amount of cytoplasm, impaired structure of the superficial epithelial layer of the intestinal mucous coat, presence of desquamated cells in the lumen. These injuries according to a number of authors take place gradually and consecutively, occurring initially at a cell level Š30, 6, 7¹. 96

62 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) V. Petrov et al.: Histopathological investigations of rabbit colibacteriosis, caused by enteropathogenic Escherichia coli (O5:H-) Figure 4. Ileum of a rabbit with spontaneous E. coli (O5: H-) infection. Distinctly shortened, thickened intestinal villi with single enterocytes, infected with Eimeria spp. (arrows). The tips of the villi are covered with coliform bacteria. Warthin--Starry staining Slika 4. Ileum kuni}a sa spontanom infekcijom E. coli (05:H-). Jasno skra}ene, zadebljane intestinalne resice sa po jednim enterocitom, inficirani Eimeria spp. (strelice). Vrhovi resica su prekriveni koliformnim bakterijama. Bojenje po Vartin-Stari metodi According to Milon (996) this process occurs in three stages: Attachment / Vezivanje. Initially, the bacteria are loosely attached to enterocytes via plasmid-determined fimbrial adhesins, called bundle forming pili (BFP). Effacement / Brisanje. The alterations in the cytoskeleton are resulting from the action of several functional proteins, synthetized after the attachment. A number of chromosome genes, located adjacently and forming the so-called pathogenicity island or "locus of enterocyte effacement" (LEE), are responsible for their synthesis. Cytoskeleton reorganization / Citoskeletna reorganizacija. The actin undergoes a change from filamentous into globular and this results in an altered enterocyte cytoskeleton. The change consists in the formation of pedestal-like structures and effacement of the microvilli. On the other side, it was shown that the changes in membrane proteins blocked the transport systems of the colonized enterocyte, impairing the absorption of water, the excretion and absorption of ions (Law 994). The histopathological picture of this process is manifested through the rounding of epithelial cells and subsequent disorganization of the entire superficial layer of enterocytes in affected areas. 97

63 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) V. Petrov et al.: Histopathological investigations of rabbit colibacteriosis, caused by enteropathogenic Escherichia coli (O5:H-) In some cases, ovoid bacteria on the epithelial surface, but not in the cell's cytoplasm or the deeper layers of the mucous coat, could be observed. In some parts of the lamina proprià, weak to moderate oedema and infiltration with pseudoeosinophils was observed. Also, hyperaemia and mucosal haemorrhages were noticed Š5, 0, ¹. Similarly to our studies, after the special Warthin--Starry staining and in other reports in EPEC involvement in rabbits using scanning electron microscopy, small or bigger clusters of colibacteria, tightly attached to the surface of enterocytes and particularly on enterocytes, covering the Payer s patches without presence of diffuse adherence, have been observed Š3, 9,, 4¹. It seemed that this pathological pattern was a permanent finding in such infections and could be used as a pathognomic feature in field cases, indicative of the need for further diagnostic studies. The detection of Eimeria spp. oocysys in some animals is most probably a co-infection, due to the lack of application of coccidiostatics, but it could be supposed that the simultaneous Eimeria spp. infection aggravated the pathological features of colibacteriosis. References / Literatura. Blanco J. E., Blanco M., Blanco J., Mora A., Balaguer L., Cuervo L., Balsalobre C., Muñoa F.: Prevalence and characteristics of enteropathogenic Escherichia coli with eae gene in diarrhoeic rabbits. Microbiology and Immunology, 4, 77-8, Bodon L. and Prohaszka: Isolation of an adenovirus from rabbits with diarrhoea. Acta Vet. Acad. Scient. Hung., 8, 47-55, Borriello S. P. and Carman R. J.: Association of iota like toxin and Clostridium spiroforme with both spontaneous and antibiotc associated diarrhea and colitis in rabbits. J. Clin. Microbiol., 7, 44-48, Camguilhem R.: Isolement d une souche d Echerichia coli (sérogrupe O03) responsible d entérite colibacillaire du lapin en engraissement. Rev. Med. Vet. (Toulouse) 36, 6-68, Cantey J. R. and R.K. Blake: Diarrhea due to Escherichia coli in the rabbit: a novel mechanism. J. Infect. Dis., 35, , Eckert J., Taylor M., Licois D., Coudert P., Catchpole J., Bucklar H.: Identification of Eimeria and Isospora species and strains. Morphological and biological Characteristics. In: Biotechnology. Guedelines of Techniques in coccidiosis Research. (Eckert J., Braun R., Shirley M.W., Coudert P., Ed) pp Office for official puplications of the European communities. Luxemburg, 03-9, Finazzi G., Cardeti G., Pacciarini M. L., Losio M., Tagliabul S.: Characterization of strains Escherichia coli isolated from rabbits with enteritis in Lombardia and Emilia-Romagna during th World Rabbit Congress, Fries A. S.: Tyzzer s diseaseand importance of inapparent infecion in biomedical research. Doctoral tesis at the Royal Veterinary and Agricultural University, Copenhagen, Denmark, Inman L. R. and J. R. Cantey: Specific Adherence of Escherichia coli (Strain RDEC-) to Membranous (M) Cells of the Peyer's Patch in Escherichia coli Diarrhea in the Rabbit, The Journal of Clinical Investigation, 7, -8, Jerse A. E., Yu J., Tall B. D., Kaper J. B.: A genetic locus of enteropathogenic Escherichia coli necessary for the production of attaching and effacing lesions on tissue culture cells. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 87, , Kerr D. A.: Improved Warthin- Starry method for tissue sections; Am J Clin Pathol, 8, 63-67, Laplance J. P.: Le transit digestif chez les monogastiques. III. Comportement (prise de nourriture caecotrophie), motricité et transit digestifs, et pathogénie des diarrhées chez li lapin. Ann. Zootech. 98

64 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) V. Petrov et al.: Histopathological investigations of rabbit colibacteriosis, caused by enteropathogenic Escherichia coli (O5:H-) 7, 5-65, Law D.: Adhesion and its role in the virulence of enteropathogenic Escherichia coli. Clin. Microbiol. Rev. 7, 5-73, Licois D., Reynaud A., Federighi M., Gaillard-Martinie B., Guillot J. F., Joly B.: Scannig and transmission electron microscopic study of adherence of Echerichia coli O03 enteropatogenic and/or enterohaemorrhagic strain GV in enteric infection in rabbits. Infect. Immun., 59, 0, , Löliger H. C.: Erkrankungen des Darmesbeim Kaninchen. Ursahen und Bekämfungsmöglichkeiten. In: Memoria del II congreso mundial de cunicultura, Barcelona. II. Nutricion pathologia, 65-8, Milon A. Weaned rabbit colibacillosis: a model for study of enteropathogenic Escherichia coli (EPEC). 6 th World Rabbit Congress, Toulouse, Nataro J. P. and Kaper J. B.: Diarrheagenic Escherichia coli Clin. Microbiol. Rev.,, 4-0, Okerman L., Lintermans P., Coussement W., Devrise L. A.: Escherichia coli ne produisant pas d enterotoxine comme agents d entérite chez le lapin avant le severage. Recl. Méd. Vét. 58, , Peeters J. E.: Coccidioseen zijn bestijding in de industriële konijnenteelt. Proefschrift licentie zoötechinie, RUG, faculteit dierdeneeskunde, Gent., -4, Peeters J. E., Geeroms R., Glorieux B.: Experimental Escherichia coli enteropathy in weanling rabbits; clinical manifestations and pathological findings. J. Clin. Path., 94, 5-58, 984a. -. Peeters J. E., Phol P., Charlier G.: Infectious agents associated with diarrhoea in comercial rabbits; a field study. Ann. Rech. Vet. 5, 4-9, 984b. -. Peeters J. E., Charlier G. J., Raeymaekers R.: Scannig and transmission electron microscopy of attaching effeacing Escherichia coli in weanling rabbits. Vet. Pathol., 54-59, Peeters J. E.: Etiology and pathology of diarrhoea in weanling rabbits Seminar in the community programme for the coordination of agriculture research, 6-7 november, Edited by Teresa Auxilia, 7-37, Peeters J. E. and Geeroms R.: Traitement et eradication de la colibacillose (serotype O5:K-:H-) sur le terrain. Juurnees de la recherenche cunicole -3 decembre, Paris. Communication,, -8, Penteado A. S, Ugrinovich L. A., Corrêa S. da S., Oliveira M. N., de Castro A. F. P., de Ávila F. A.: Deteccão do gene eae em amostras de Escherichia coli (AEEC) isoladas de coelhos de criacões do estado se São Paulo, Brasil., Ars Veterinaria, 7, 3, 07-, Penteado A. S., Urginovich L. A., Blanko J., Blanco M., Blanco J. E., Mora A., Andrade J. R. C., Corrêa S. S., Pestana de Castro A. F.: Serobiotipes and viruilence genes of Escherichia coli stains isolated from diarrheic and healthy rabbits in Brazil. Vet. Microbiol. 89, 4-5, Petric M., Middleton P. J., Grant C., Tan J. T., Hewitt C. M.: Lapine rotavirus: preliminry studies of epizootology and transmission. Can. J. Comp. Med., 4, 43-47, Prescot J. F.: Intestinsl disorders and diarrhoea in the rabbit. Veterinary Bulletine, 48, , Quinn P. J., Carter M. E., Markey B. K., Carter G. R.: Clinical Veterinary microbiology. Harcourt Publishers Limited , Rosenshine I., Donenberg M. S., Kaper J. B., Finalay B. B.: Signal transduction between enteropathogenic Escherichia coli and epitelial cells; EPEC induces tyrosine phosphorylation of host cell proteins to initiate cytoskeletal rearrangements and bacterial uptake. EMBO J., , Takeuchi A.: Scannig and transmission electron microscopic study of Escherichia coli O5 (RDEC - ) enteric infection in rabbits. Infect. Immun., 9, , Wescott R. B.: Helmint parasites. In: Biology of the laboratory rabbit. Eds. S. H. Weisbroth, R. E. Flatt and A. L. Krauss. Academic Press, New York, pp , Whitney J. C.: A review of non-specific enteritis in the rabbit. Laboratory Animal Science, 0, 09-,

65 Vet. glasnik 6 (3-4) (007) V. Petrov et al.: Histopathological investigations of rabbit colibacteriosis, caused by enteropathogenic Escherichia coli (O5:H-) HISTOPATOLO[KA ISTRA@IVANJA KOLIBAKTERIOZE KOD KUNI]A IZAZVANE ENTEROPATOGENOM BAKTERIJOM ESCHERICHIA COLI (05:H-) V. Petrov, M. Aleksandrov, S. Lasarova, M. Ljutskanov Pra}ene su histopatolo{ke promene na intestinalnom traktu tek zalu~enih kuni}a sa eksperimentalnom ili spontanom infekcijom bakterijom Escherichia coli (O5:H-). Zapa`ena su znatna skra}enja i zadebljanja dobro epitelizovanih intestinalnih resica, na ~ijim vrhovima su uo~ljive bogato kolonizirane koliformne bakterije, posle bojenja po Vartin-Stari metodi.uo~ena patolo{ka {ema predstavlja konstantni nalaz kod takvih infekcija i mogla bi se upotrebiti kao patognomska karakteristika kod diferencijalne dijagnoze spontanih sindroma dijareje. Adhezija kolibakterija na enterocite, zajedno sa podacima iz bakteriolo{kih studija (izolacija, identifikacija, odre ivanje pripadnosti O-serogrupi i biohemijsko pona{anje) omogu}ilo je da se odredi da izolati pripadaju grupi enteropatogene E.coli (EPEC). Detaljnije dijagnosti~ke procedure, kao {to je PCR, mogu se vr{iti samo ukoliko je neophodno. Klju~ne re~i: kolibakterioza, enteropatogena E. coli (EPEC) SRPSKI RUSSKIY GISTOPATOLOGI^ESKIE ISSLEDOVANIÂ KOLIBAKTERIOZA U KROLIKOV, VÀZVANNÀE ÕNTEROPATOGENNOY BAKTERIEY ESCHERICHIA COLI (05:H-) V. Petrov, M. Aleksandrov, S. Lazarova, M. LÓtskanov Sle`enì gastopatologi~eskie izmeneniô na intestinalýnom trakte tolýko otlu~ennìh ot materi krolikov s ÌksperimentalÝnoy ili spontannoy infekciey bakteriey Escherichia coli (05:H-). Zame~enì znatnìe sokraçeniô i utolçeniô horo{oe Ìpitelizovannìh intestinalýnìh Ôzì~kov, na ~Ýih verhah zame~enì bogato kolonizirovannìe koliformnìe bakterii, posle kra{eniô po Vartin-Starìy metodu. Zeme~ena patologi~eskaô shema predstavlôet soboy konstantnìe rezulýtatì u takih infekciy i mogla bì upotrebitýsô kak patologi~eskaô harakteristika u differencialýnogo diagnoza spontannìh sindromov diarei. AdgeziÔ kolibakteriy na Ìnterocitì, vmeste s dannìmi iz bakteriologi~eskih trudov (izolôciô, identifikaciô, opredelenie prinadle`nosti 0-serogruppe i biohimi~eskoe povedenie) dalo vozmo`nostý opredelitý, ~to izolôtì prinadle`at gruppe Ìnteropatogennoy E. coli (EPEC). Bolee detalýnìe diagnosti~eskie procedurì, kak PCR, mogut sover{itsô tolýko poskolýku neobhodimo. KlÓ~evìe slova: kolibakterioz, ÌnteropatogennaÔ E. coli (EPEC) 00

66 STRU^NI RAD PROFESSIONAL PAPER UDK :66.98(497.) INFECTIONS WITH EHRLICHIA CANIS AND BORRELIA BURGDORFERI IN A DOG * INFEKCIJE BAKTERIJAMA EHRLICHIA CANIS I BORRELIA BURGDORFERI KOD JEDNOG PSA I. Tsachev, R. Simeonov, V. Petrov ** A clinical case of Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi infections in a 5year-old male German Shepherd is described. Clinical, serological, necropsy and histopathological examinations supporting the diagnosis have been performed. Key words: Ehrlichia canis, Borrelia burgdorferi, dog, necropsy findings, histopathological findings Introduction / Uvod Canine monocytic ehrlichiosis (CME) is a tick-borne disease, caused by Ehrlichia canis. Ehrlichiae are Gram negative, obligate intracellular bacteria with a size of µm. A principal vector of their distribution is the brown dog tick Rhipicephalus sanguineus Š¹. Recently published data from 006 are unquestionably proving the zoonotic character of the disease, observed among people in Venezuela Š¹. CME is nosogeographically related to Africa, Asia, the Middle East, Europe, North and South America. The data for its prevalence in the Mediterranean basin are as follow: Italy 3.5%, Greece.8%-4.%, France 46.4%, Israel 63%, Spain %, Tunisia 7%, Turkey 74% Š3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 0,, ¹. In Bulgaria, Ehrlichia canis was both clinically and serologically detected for the first time by Tsachev in a kennel near Plovdiv Š3¹, and later retrospectively, in many regions in South and North Bulgaria Stara Zagora, Yambol, Plovdiv, Burgas, Blagoevgrad, Silistra, Varna. Veliko Tarnovo, Pleven, Montana and Rousse Š4,5¹. Lyme borreliosis (LB) is a zoonotic tick-borne, naturally focal, multisystemic disease with dermatological, neurological, cardiovascular, arthropathic * Rad primljen za {tampu godine ** Ilia Tsachev, R. Simeonov, Vladimir Petrov, Faculty of Veterinary Medicine, Trakia University, Stara Zagora, Bulgaria 0

67 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog and other manifestations. Ticks are vectors of the infection, and the principal transmissor is Ixodes ricinus. This tick species is widely distributed in Bulgaria and according to the data of Hristova et al., 003 Š6¹ it is up to 0% infected with LB agents. The etiological agent of borreliosis is Borrelia burgdorferi sensu lato complex. On the basis of DNA/DNA hybridization, ribotyping and 6S ribosomal sequencing of isolates, the strains Borrelia burgdorferi senso stricto, B. afzelii and B. garinii have been specified. At present, borreliosis in humans and dogs is highly prevalent all over the world, including in Bulgaria. For , 36 cases of diseased people in 6 regions have been reported Š7¹. For the region of Stara Zagora, the clinically recorded cases for are 75 Š8¹. The scientific reports about the incidence of LB among dogs in Bulgaria are very few only three. The first one describes a clinical case of erythematous form in an 8-year-old Boxer Š9¹. The authors isolated the causative agent, performed an antibiogram and treated the dog with amoxicillin and consequently with doxycycline and sulphonamides. The second report was a seroepidemiological one and comprised a population of 06 dogs, 499 cows and 5 sheep from 3 regions, endemic for human LB. The results showed the highest seroprevalence in sheep (56.5%) followed by cows (54.3%) and the lowest in dogs.6% Š0¹. In a study of 6 dogs using ELISA, Martinov et al., 006 Š¹, observed a significant result only in one dog whereas by indirect immunofluorescence only seropositive out of 46. Materials and methods / Materijal i metode ispitivanja In March 005, a 5-year old, 30-kg German Shepherd named Buck, was referred to a clinic in Stara Zagora. The state of the dog was poor enhanced heart rate, body temperature of 39.9 o C, adynamia, weakness, depression, apathy, tachypnea, dehydratation, anorexia, myalgia, slightly enlarged popliteal lymph nodes, pale mucous coats and swelled hindlimbs. A -day therapy with glucose, vitamin C, novocaine, degan, dexamethasone and lincospectin was applied. No blood laboratory analysis was done. Due to the lack of remission by the 3 rd day, euthanasia was performed according to the owner's will. From the history it became clear that the dog lived in the settlement of Dve Mogili, a region of Stara Zagora, together with other dogs. One year ago it was vaccinated against canine distemper, hepatitis, parvovirosis, leptospirosis and rabies. Several times, ticks were observed on the dog's skin. Prior to the euthanasia of Buck, blood for analysis was obtained in an EDTA-containing vacutainer and separately, in another vacutainer for blood serum separation. The other two dogs living in the same yard were also sampled. The following analyses in the blood serum were performed: 0

68 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog Monocytic ehrlichiosis, Lyme disease and dirofilariosis / Monocitna erlihiosa, lajmska bolest i dirofilarioza. ELISA /IDEXX Snap 3DXTM Test, USA was used. The result is qualitatively visualized (+/-), without detecting the antibody load. The diagnostic value of the used test was very high specificity for all three diseases 00%; sensitivity: for E. canis 99%, for dirofilariosis 98%; for B. burgdorferi 9% Š, 3, 4¹. Ehrlichiosis / Erlihioza. An indirect immunofluorescence technique /IFA/ was used Š5¹, that is still a gold standard for ehrlichiosis Š6¹. A formal inactivated suspension (.0 6 /ml) of cells infected with E. canis (Synbiotics Europe, France) and monospecific rabbit anti-canine FITC- labeled IgG (Sigma, Germany) was used as the antigen. Serum working dilutions of :00 to :600 were used, and the result was detected on an immunofluorescent microscope LOMO (x 00) (Fig. ). Titres higher than /00 were accepted as significant Š7¹. Figure. An indirect positive immunofluorescence Slika. Indirektna pozitivna imunofluorescencija Leptospirosis / Leptospiroza. An analysis for the presence of leptospirosis was done using the reaction of microagglutination-lysis (RMAL). Taking into consideration the current etiological image of the disease Š8¹, apart from the conventional L. canicola and L. icterohaemorhagiae, L. pomona and L. tarassovi were also included (Regional Diagnostic and Research Veterinary Institute, Stara Zagora). Titres of /00 were accepted as significant Š9¹. Blood smears were prepared from the EDTA blood and stained according to Romanovski-Giemsa. After the euthanasia, a gross pathology examination was done and samples for histological study were obtained. The materials included mesenterial lymph nodes, spleen, stomach, ileum, urinary bladder and brain. Imprint preparations were prepared from lymph nodes and stained with Hemacolor. The histological specimens were fixed in 0 % neutral formalin and embedded in paraffin, 03

69 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog cut on a paraffin microtome with a thickness of cross sections of 4 µm, and stained with haematoxylin/eosin (H/E). Results / Rezultati Serological results / Serolo{ki rezultati. The ELISA testing of Buck showed the following results: (+) for ehrlichiosis, (+) for Lyme disease and ( ) for dirofilariosis. The possibility to determine quantitatively the antibody titre in ehrlichiosis induced us to perform an IFA test, that yielded a titre of :800. The testing for leptospirosis to L. canicola, L. icterohaemorhagiae, L. pomona and L. tarasovi was negative ( ) at :50. It was performed because leptospirosis was suspected on the basis of the observed weak icterus and the necroses of the tongue. Of the other two dogs that lived together with Buck, one reacted positively for LB, whereas the other was LB-negative. Both dogs were negative for ehrlichiosis, dirofilariosis and leptospirosis. The blood smears obtained from Buck and the other two dogs were negative for babesiosis and haemobartonellosis. Gross pathology findings / Ukupni patolo{ki nalazi. The inspection of the body revealed icteric visible mucous coats and hindlimb swellings. The peripheral lymph nodes were slightly enlarged. After dissection of body cavities, a marked haemorrhagic diathesis was observed. The haemorrhages (petechiae and ecchymoses) were primarily located on gastrointestinal, genitourinary and cardiac mucosae (Fig. ). On the tongue s borders, symmetrical necroses were observed (Fig. 3). The lungs were oedematous, and the chest cavity filled with about 0.5 L yellow-reddish fluid. The bronchial and mediastinal lymph nodes were 04 Figure. The haemorrhages (petechiae and ecchymoses) on epicardiac mucosae Slika. Hemoragije (petehije i ehimoze) na epikardijalnoj sluzoko`i

70 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog slightly enlarged and reddened. The same alterations, but more severe, were observed in the mesenterial lymph nodes (Fig. 4). The spleen was enlarged and showed macroscopic signs of chronic venous hyperaemia (Fig. 5). The kidneys were significantly enlarged and spattered with spot-like haemorrhages (Fig. 6). The urinary bladder was with a distended wall and its mucous coat was with multiple petechial haemorrhages. After dissection of the skull, a marked venous hyperaemia of cerebral blood vessels was revealed. Figure 3. Tongue s borders - symmetrical necroses Slika 3. Rubovi jezika simetri~ne nekroze Figure 4. Enlargement and reddening of mesenterial lymph nodes (Lymphadenitis simplex) Slika 4. Uve}anje i crvenilo mezenterijalnih limfnih `lezda (limfadenitis simpleks) 05

71 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog Figure 5. Splenomegalia Slika 5. Splenomegalija Histopathological findings / Histopatolo{ki nalazi. The histological examination of the kidneys, liver and lymph nodes, showed a proliferation of lymphoreticular and plasmatic cells. In the spleen, multiple necrotic foci and siderocytes were observed. In the gastric and intestinal propria, epithelial cell desquamation, haemorrhages and infiltration with neutrophils were present. In the liver, centrolobular necroses and Kupffer cell activation were revealed. In the kidneys, haemorrhages, degeneration of epithelial cells of renal tubules and proliferation into renal glomerules, mainly from plasmatic cells were shown. Haemor- 06 Figure 6. Petechial haemorrhages on renal cortex Slika 6. Petehijalne hemoragije na renalnom korteksu

72 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog rhages and mononuclear proliferation were also observed in the propria of the urinary bladder. Some areas of the lymph nodes and the spleen were necrotic. The brain hemispheres revealed vascular hyperaemia, oedema and lymphocyticplasmatic proliferations. Discussion / Diskusija Cases of mixed infection with zoonotic agents in the dog, especially with vector-borne ones, have been present for a long time, but are very few Š30¹. Data from Israel showed 73% co-infections with more than three transmissive agents: Babesia canis, Babesia gibsoni, Ehrlichia canis, Ricketsia conorii, Borelia burgdorferi, Bartonella visonii Š7¹. It was established that 85% of dogs with hepatozoonosis were seropositive for E. canis as well; there is also evidence for cases of co-infections with Ehrlichia platys, Borrelia burgdorferi and Leishmania infantum Š3, 3, 34¹. Studies on leptospirosis and leishmaniasis performed in Greece, also have shown mixed infections occult and clinical Š9¹. The latest information reports a certain increase in the prevalence of vector-borne infections Š34¹. The percentage of ixodid ticks, infected with Borrelia and Ehrlichia is relatively low, varying from <% to 6% Š35¹. Experimental studies in mice showed that these agents were transmitted independently one from the other Š36¹. The Lyme borreliosis and the human granulocytic ehrlichiosis is a rarely seen combination they accounted for 3-5% of tick-borne infections in Connecticut and Wisconsin Š37¹. The serological data from the ELISA and IFA tests showed an infection with E Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi, that could be prior or current. It is known that 50-90% of animals, seropositive for LB, are asymptomatic. Less than 5% manifest clinical signs of the disease. During the acute phase, fever, lethargy, lymphadenopathy, lameness, are most commonly exhibited. In our patient, no lameness was observed. The clinical signs in ehrlichiosis is more various, but the fever, depression, lethargy, anorexia, weight loss, pale mucosae, hindlimb swellings, are all accompanying signs Š38¹. Ecchymoses on mucous coats could also be present and were observed by us as well. The region of origin of Buck and the other two dogs (Stara Zagora region) was with a proved 5% seroprevalence of E. canis Š4¹. According to most investigators, the most important gross pathology finding in ehrlichiosis was the enlargement of the spleen and the liver, the gastrointestinal and genitourinary haemorrhages and pulmonary oedema Š33, 39, 40, 4, 4¹. The same changes could be observed in LB, but very frequently, arthritis, uveitis, myocarditis could also be present; and in cases of generalized infection dermatitis as well Š3, 43, 44, 45¹. The petechial bleedings in kidneys, hepatic necroses and lymph nodes and splenic enlargements were more characteristic for the acute form of leptospirosis, whereas the uraemic syndrome was more typical for the chronic course of the disease due to the developing interstitial nephritis Š46, 47¹. The similar pathoanatomical and histopathological findings in these dis- 07

73 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog eases makes their exact diagnostics difficult, thus necessitating the use of other laboratory diagnostic methods. Our clinical, epizootological, serological, pathoanatomical and histopathological data allowed us to diagnose monocytic ehrlichiosis. The serological results showed also a Borrelia burgdorferi infection. It could not be said for sure whether it was current or prior, because no attempts at isolation or PCR were performed. We assume that in this case, a carrier was more likely present, because Borrelia burgdorferi antibodies were also present in one of the two dogs that lived together with the patient, without clinical signs of the disease. Tick-borne infections in both men and animals are endemic for many regions of the world, including Bulgaria. The continuously appearing new data showed that these diseases are widely distributed all over the world and because of this, are systematically and thoroughly studied. The correct identification of the detailed etiological study of their reservoirs and vectors, would result in a more successful control of their prevalence.. Tsachev I.: Canine monocytic ehrlichiosis etiology, epidemiology, pathogenesis, clinical findings. Vetmed news, 7/8, 8-, 003 (in BG). -. Perez M., Bodor M., Zhang C., Xiong Q, Rikihisa Y.: Human Infection with Ehrlichia canis Accompanied By Clinical Signs In Venezuella, Ann N Y Acad Sci, 078, 0-, Cuteri V., Mezzasoma P., Moskati L., Battistacci L., Falcone R., Priori P., Pieramati C., Valente C.: Ehrlichia canis : serological survey in dog. Veterinaria (Cremona) 6, 3, 69-74, Kontos V.: Aksiologisi efarmostenton metrion prolipsis ton zooantroponoson me epidemiologiki erevna sto nomo Evrou. In:Kiropoulos G. (Ed.) : Ygeiovomiki tautotita tis diasunoriakis gramis.parilipsis erevnon ke meleton ya ti dimosia ugia sto nomo Evrou. INTERREG II. 77-9, 00 (in Gr) Jansen J., Muller E.,: Daugschies. Arthropod-borne diseases in Greece and their relevance for pet tourism. Practiche Tierarzt 84, 6, , Bugnet F, Latour S, Chenal L, Malivert B, Viallard J.: Seroprevalence of canine monocytyc ehrlichiosis on Reunion. Vet Rec 50, 0, , Baneth G., Breitschwerdt E., Hegatrty B., Pappalardo B., Ryan J.: A survey of tick-borne bacteria and protozoa in naturally exposed dogs from Israel. Vet Parazitol, 74, 33-4, Saintz A., Tesouro M., Rodrigeguez F., Mayoral I., Mazzucchelli F.: Seroprevalence of Ehrlichia canis infections in police dogs in Spain. Prev Vet Med, 3, 79-8, Saintz S., Delgado., Amusategui I., Tesouro M., Carmenes P.: Seroprevalence of canine ehrlichiosis in Casdtilla-Leon (north-west Spain). Prev. Vet. Med, 9, -7, Brouqui P., Davoust B., Haddad S.: Serological evaluation of Ehrlichia canis infections in military dogs in Afrika and Reunion Island. Vet Microbiol, 6, 03-05, Davoust B.: Epidemiology of dog ehrlichiosis, leishmaniasis and dirofilariasis:actual situation in population of the french army. Rev Med Vet, 45, 4, 49-56, Arda A., Erdeger J., Atasaven L., Kurt A.: Serological survey for Ehrlichia canis in dogs from the Mediterrean cost of Turkey. Abstracts 7 Congress WSAVA, Granada, 00, Tsachev I.: Detection of Antibodies Reactive with Ehrlichia canis in a Kennel in Bulgaria, Turk J Vet Anim Sci., 30, 45-46, Tsachev I., Kontos V., Zarkov I., Krastev S.: Syrvey of antibodies reactive with Ehrlichia canis among dogs in South Bulgaria. Rev Med Vet, 57,0, , Tsachev I., Papadajonakis E., Kontos V., Zarkov I., Petrov V., Pelagic V.: Seroprevalence of Ehrlichia canis infection among privately-owned dogs in northern Bulgaria. Journal oh the Hellenic 08 References / Literatura

74 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog Vet Med Society, 57, 3, -6, Hristova I., Taseva E., Van de Pol I., Schouls L.: Borreliae, Ehrlichiae and Rickettiae in Bulgarian Ixodes Ricinus Ticks. Infectology, XL,, 9-, 003 (in BG) Draganov P., Monev V., Novkirishki V., Ribarova N., Dimitrova T., Grozev A., Milanov K., Doicheva V., Nikilov D., Voinova V., Miteva I., Gotev N.: Zoonoses in last 0-5 years in Bulgaria. Proceedings of National Geographical Society, Sofia, 004 (in BG) Piperova V., Karaboideva: Prevalence of Lyme in Stara Zagora county National Congress of Infectious diseases, Epidemiology and Parasitology. Proceedings, 56, 003 (in BG) Popova T., Kamenov S.: Erythematous form of Lyme disease in dog. Veterinary Medicine, 4, 3-4, 998 (in BG) Zarkov I., Marinov M.: The lyme disease: results of a serological study in sheep, cows and dogs in Bulgaria. Rev Med Vet, 54, 5, , Martinov S., Halacheva M., Nedelchev N., Aleksandrov E.: Contemporary state of the tick-borne transmissible infections in domestic animals in Bulgaria. Veterinary Medicine, X, 3-4, 7-8, 006 (in BG). -. Steere A. C.: Lyme Disease. New Engl J Med, 3, 9, , Greene R. T.: Lyme Boreliosis. In Greene, C.E.(ed): Infectious Diseases of the Dog and Cat. Philadelfia, W.B.Saunders Company, , Rikihisa Y.: The Tribe Ehrlichia and Ehrlichia Diseases. Clin Micro Rev, 4, 3, , Ristic M., Huxsoll D. L., Weisiger R. M., Hildebrant P. K., Nyindo M. B. A.: Seroloical diagnosis of tropical canine pancytopenia by indirect immunofluorescence. Infect Immun., 6, 6-3, Aguirre E,. Ayllón T, Sainz A., Amusategui I, Tesouro M. A.: Indirect Fluorescent Antibody Test in Canine Ehrlichiosis: A Comparative Study Using Different Strains of Ehrlichia canis as Antigen. 4th ECVIM-CA Congress, Members/Proceedings/ Proceedings, Mylonakis M., Kutinas A., Billinis C., Leontides L., Kontos V., Papadopoulos O., Rallis T., Futianou A.: Evaluation of cytology in diagnosis of acute canine monocytic ehrlihiosis (Ehrlichia canis): a comparison between five methods. Vet Microbiol, 9, 97-04, Tsachev I.: Canine Leptospirosis. Vetmed news, 9-0, 0-5, Butsini S., Patakakis M., Burriel A. R., Konthos B.: Serologic evidence of mixed infection involving the zoonoses leishmaniasis and leptospirosis in greek dogs. Microbiologika, 5, -8, Levy S.: Tick Biology and Tick-Borne Diseases for the Small Animal Practitioner Western Veterinary Conference, Abstract, Du Plessist J., Fourie N., Nel P., Evezard D.: Concurrent babesiosis and ehrlichiosis in the dog: Blood smear examination supplemented by the indirect fluorescent antibody test, using Cowdria ruminantium as antigen. Onderstepoort J Vet Res 57, 5-55, Kontos V., Athanasiou L: Use of Enrofloxacin in the treatment of acute canine ehrlichiosis. Canine Practice 3, 3, 0-4, Waner T., Harrus S.: Canine monocytic ehrlichiosis. In: Carmichael L, ed. Recent Advances in canine infectious diseases. New York: International Veterinary Information Service, Document No A , Sainz A., Villaescusa A., Rodriguez-Franco F., Aguirre E., Amusategui I., Tesouro M. A.: Canine Ehrlichiosis: A Retrospective Study of Concurrence with Other Diseases 4th ECVIM-CA Congress, Belongia E.: Epidemiology and impact of coinfection acquired from Ixodees ticks, Vector Borne Dis.,, 4, 65-73, Winter, Levin M., Ffich D.: Acquisition of coinfection and simultaneus transmission of Borrelia burgdorferi and Ehrlichia phagocytophila by Ixodex ricinus ticks. Infect Immun, 68, 83-86, Mathiesen D., Oliver J., Kolbert C. et al.: Genetic heterogeneity of Borelia burgdorferi in the Unated States. J Infect Dis, 75, 98-07, Tsachev I.: Canine monocytic ehrlichiosis diagnosis, therapy, control. Vetmed news, 9-0, 4-7, Ettinger S., Feldman E.: eds. Text book of Veterinary Internal Medicine. 4th ed. Philadelphia: W.B. Saunders,, , 66, Harrus S., Kass P., Klement E., Waner T.: Canine Monocytic Ehrlichiosis: a retrospective study of 00 cases, and an epidemiological investigation of prognostic indicators for the disease. Vet Rec, 4, , Hildebrandt P., Huxsoll D., Walker J., Nims R., Taylor R., Andrews M.: Pathology of canine ehrlichiosis (Tropical canine pancytopenia). Am J Vet Res, 34, , Jubb K., Kennedy P., Palmer N.: Pathology of domestic animals. 4th ed. New York: Academic Press 09

75 Vet. glasnik 6 (3-4) 0-0 (007) I. Tsachev et al.: Infections with Ehrlichia canis and Borrelia burgdorferi in a dog Inc, 3, 95-96, Duray P.: Clinical pathologic correlation of Lyme disease. Rev Infect Dis, 6: , Grauer G., Burgess E., Cooley A. Renal lesions associated with Borrelia burgdorferi infection in a dog. J Am Vet Med Assoc, 93, 37-39, Roush J., Manley P., Dueland R.: Rheumatoid arthritis subsequent to Borrelia burgdorferi infection in two dogs. J Am Vet Med Assoc, 95, , Jones T., Hunt R., King N.: Veterinary pathology, 6 th ed., eds. Jones T., Hunt R., King N., Pennsylvania, Thiermann A.: Canine leptospirosis in Detroit. AmJVetRes, 4, , 980. INFEKCIJE BAKTERIJAMA Ehrlichia canis I Borrelia burgdorferi KOD JEDNOG PSA I. Tsachev, R. Simeonov, V. Petrov SRPSKI Opisan je klini~ki slu~aj infekcije bakterijama Ehrlichia canis i Borrelia burgdorferi kod 5-godi{njeg Nema~kog ov~ara. Izvr{ena su klini~ka, serolo{ka i histopatolo{ka ispitivanja, kao i nekropsija koji potvr uju dijagnozu. Klju~ne re~i: Ehrlichia canis, Borrelia burgdorferi, pas, nalazi nekropsije, histopatolo{ki nalazi INFEKCII BAKTERIÂMI Ehrlichia canis i Borrelia burgdorferi U ODNOY SOBAKI I. Tsahev, R. Simeonov, V. Petrov RUSSKIY Opisan klini~eskiy slu~ay infekcii bakteriômi Ehrlichia canis i Borrelia burgdorferi u 5-letney Nemeckoy ov~arki. Sover{enì klin~eskie, serologi~eskie i gistologi~eskie ispìtaniô, slovno i nekropsiô, kotorìe podtver`daót diagnoz. KlÓ~evìe slova: Ehrlichia canis, Borrelia burgdorferi, sobaka, rezulýtatì nekropsii, gistopatologi~eskie rezulýtatì 0

76 STRU^NI RAD PROFESSIONAL PAPER UDK 636.7/.8.09: (497.) ETIOLOGICAL, CLINICAL AND EPIDEMIOLOGICAL INVESTIGATIONS OF DERMATOPHYTOSIS AMONG PETS IN THE REGION OF STARA ZAGORA FOR THE PERIOD * ETIOLO[KA I KLINI^KO-EPIDEMIOLO[KA ISTRA@IVANJA PRISUSTVA DERMATOFITA KOD KU]NIH LJUBIMACA U REGIONU STARA ZAGORA U PERIODU GODINE G. Michaylov, I. Tsachev, V. Petrov ** The etiological structure of dermatophytoses in pets (dogs and cats) was analyzed using routine mycological techniques. For this purpose, 68 speciments obtained from both dogs and cats with suspected dermatophytoses were investigated. The specimens included crusts, hairs and injured tissues of skin lesions. The mycological study comprised a native microscopy and inoculation on specific nutrient media followed by isolation and species identification. A retrospective analysis was performed on the basis of history, clinical symptoms and the mycological studies. It was found that the presence of positive samples in dogs and cats was 8.6% and 3.%, respectively. Most commonly, Microsporum canis was isolated in 9.3% of canine and 00% of feline specimens. It was also found that animals aged under year were more susceptible to the examined mycological infections. No significant gender-dependent differences have been observed. Key words: Dermatophytoses, M. canis, susceptibility, dogs, cats Introduction / Uvod Dermatophytoses are superficial fungal infections, affecting the keratin tissues (nails, hair) and the horny layer (Stratum corneum) of the skin. The * Rad primljen za {tampu godine ** Gosho Michaylov, Ilia Tsachev, Vladimir Petrov, Faculty of Veterinary Medicine, Trakia University, Stara Zagora, Bulgaria

77 Vet. glasnik 6 (3-4) - 8 (007) G. Michaylov et al.: Etiological, clinical and epidemiological investigations of dermatophytosis among pets in the region of... fungi, causing these infections in animals, are known as dermatophytes and belong to the Microsporum and Trichophyton genera. Depending on the main hosts and the natural areal, the various species of both genera are classified as zoophilic, anthropophilic and geophilic. Zoophilic species are always pathogenic for animals, but a large part of them affect people as well. Anthropophilic species infect humans and, more rarely, animals. Geophilic species inhabit the soil and serve as a reservoir of infection for both humans and animals. More than 0 dermatophyte species are described as causing dermatophytosis in cats and dogs Š3¹. The principal agents are M. canis, M. gypseum and T. mentagrophytes Š5, 4¹. In over 95% of cases in cats, M.canis was found to cause dermatophytosis Š0¹. Although this organism is not a natural resident of the feline hair coat Š8¹, it is believed that cats are a natural reservoir for it Š0, 4¹. In dogs, the percentage of dermatophytoses varies from 4 tî 0% Š4¹, but some studies report a higher prevalence Š, ¹. In cats, dermatophytosis is encountered almost twice as many times Š4¹. The prevalence of dermatophytosis varies according to the climate, the temperature, the humidity, the rearing, the presence of natural reservoirs of infection Š6¹. Young animals and especially these under year of age are more frequently affected Š6, 3¹. The aim of the present study was to determine the etiological structure and some epidemiological parameters of dermatophytosis among dogs and cats in the region of Stara Zagora. Animals For a -year period (March 004 April 006) clinical samples were obtained from 68 animals (4 from dogs and 44 from cats) with tentative diagnosis of dermatophytosis and analyzed in our laboratory. The samples were obtained from animals referred to the Clinic of Infectious Diseases or sent by private veterinarians. For each case, the history, clinical signs, age, gender, breed and way of rearing were recorded. Specimen collection / Sakupljanje uzoraka The specimens were collected by obtaining epidermal skin scrapes and hairs at the boundary of skin lesions. The sampling areas were previously treated with 70% ethanol. The specimens sent by private veterinary clinics were placed in individual sterile plastic containers. Laboratory methods / Laboratorijske metode. microscopic examination All samples were studied for the presence of fungi by direct microscopy in 0% NaOH solution. Taking into consideration that the arthrospores of Materials and methods / Materijal i metode ispitivanja

78 Vet. glasnik 6 (3-4) - 8 (007) G. Michaylov et al.: Etiological, clinical and epidemiological investigations of dermatophytosis among pets in the region of... zoophilic dermatophytes were from the ectothrix type, a part of specimens were studied in paraffin.. cultural investigations For cultivation, 3 types of nutrient media were used: Sabouraud s dextrose agar (Difco), Mycosel agar (Difco) and DTM (Difco). All three media contained cycloheximide (0.5 mg/ml) and chloramphenicol (0.05 mg/ml). The specimens were inoculated in standard Petri s dishes at 7 o C for 3 weeks. The species identification of isolates was done on the basis of macroand micromorphological traits according to Tilton and McGinnis (987); Rippon (988). Statistical analysis / Statisti~ke analize The data were statistically processed using the test. Values of P<0.05 were considered as statistically significant. Results / Rezultati The investigation included 4 dogs and 44 cats with clinical signs, specific for dermatophytosis. Forty eight animals (7.9%) were positive for dermatophytosis. Dermatophytes were isolated in 4 out of the 4 canine (8.6%) and 6 out of the 44 (3.6%) feline samples (Table ). Table. Results from microscopy and microbial culturing of samples / Tabela. Rezultati mikroskopske analizei mikrobialne kultivacije uzoraka Dogs / Psi < year / < godine > year / > godine Cats / Ma~ke < year / < godine > year / > godine Microscopy / Microbial culturing / Mikroskopija Mikrobialna kultivacija Male / Female / Total / Ukupno Number of Number of samples / % samples / % Broj uzoraka Broj uzoraka The table shows that the prevalence of dermatophytes in animals younger than year of age was higher (P<0.00). Table presents the seasonal distribution of studied specimens. 3

79 Vet. glasnik 6 (3-4) - 8 (007) G. Michaylov et al.: Etiological, clinical and epidemiological investigations of dermatophytosis among pets in the region of... Table. Seasonal distribution of studied specimens Tabela. Raspored ispitivanih uzoraka po godi{njim dobima Total number of samples / Ukupan broj uzoraka Positive after culturing / Pozitivni posle kultivacije Total number of samples / Ukupan broj uzoraka Positive after culturing / Pozitivni posle kultivacije Spring / Prole}e Summer / Leto Autumn / Jesen Winter / Zima Number of samples % Number of % samples Dogs / Psi Number of samples % Number of samples ,6 6 7, ,7 5 4, 0 6,3 Cats / Ma~ke , 3 9,5 4 3,,5 5,3 4, % No statistically significant differences were observed with regard to positive results, but the highest percentage of positive samples was established in October and November. M.canis was present in 9.3% of canine and 00% of feline samples. In the other canine samples, T. mentagrophytes was recovered. Discussion / Diskusija Investigations on dermatophytosis have been performed in many countries all over the world: Ì.canis, Ò.mentagrophytes and M.gypseum are reported as principal etiological agents in dogs and cats Š8, 7, 4¹. In our studies, we observed M.canis and Tr.mentagrophytes in dogs and only M.canis in cats. These data are in accordance with results obtained in the United Kingdom, where M.canis and Tr.mentagrophytes together account for about 95% îf isolates Š4¹. In the present study, the percentage of positive results for all studied patients with tentative diagnosis of dermatophytosis, was 7.9%. similar results are reported in the UK Š4¹, Brazil Š¹. The percentage of positive samples among dogs was 8.6%. This is in disagreement with available literature data, where this percentage ranged between 4 and 0%. In dogs, compared to cats, the prevalence of dermatophytosis is lower Š4, ¹. This could be explained by the fact that cats are kept individually as pets. Only in one case, where 3 cats shared the same house, the disease was observed in all three after contact with stray cats. Moreover, the infection was also discovered in the owner (Fig.). All these observations point out that stray cats are a natural reservoir of the infection Š9¹ and that M.canis is a highly contagious and infectious agent. 4

80 Vet. glasnik 6 (3-4) - 8 (007) G. Michaylov et al.: Etiological, clinical and epidemiological investigations of dermatophytosis among pets in the region of... There are no statistically significant data about the gender- and breed-related susceptibility, but the incipience of the diseases in animals younger than year is indicative. The high sensitivity of adolescent animals to the infection could be probably due to immune-related factors. Figure a. M. canis infection in dog / Slika a. Infekcija M. canis kod psa Figure b. M. canis infection in cat / Slika b. Infekcija M. canis kod ma~ke There were no statistically significant data about the seasonal incidence of these infections, but the percentage of positive samples was higher in October and November. This was probably related to recent climatic changes in our country. The clinical signs are various and include the typical circular skin lesions with erythema, desquamation, hair loss with a marked demarcation line (Fig. ), as well as the involvement of diffuse areas with signs of squamous dermatitis and partial hair loss. That is why, laboratory methods are essential for the Figure a. M. canis infection in twenty five old woman / Slika a. Infekcija M. canis kod dvadesetpetogodi{nje `ene Figure b. M. canis infection in twenty five old woman / Slika b. Infekcija M. canis kod dvadesetpetogodi{nje `ene 5

81 Vet. glasnik 6 (3-4) - 8 (007) G. Michaylov et al.: Etiological, clinical and epidemiological investigations of dermatophytosis among pets in the region of... proper diagnosis. The analysis of data from the microscopy and the microbial culturing showed more positive results in the first method 48 vs 4 in dogs and 8 vs 6 in cats, respectively. Various artifacts could yield false positive results throughout the microscopic investigation, and that is why, by now, the microbial culturing is a "gold standard". On the other hand, some saprophytic fungi such as Alternaria, Aspergillus, Penicillium etc. (Fig. 3) grow faster and could be responsible for false negative results. Therefore, an exact diagnosis necessitates their combined use. Figure 3a. Fungial colinies of saprophitic fung-six day Aspergilus on DTM agar Slika 3a. Kolonije saprofitnih gljivica - {esti dan kulture Aspergilus na DTM agaru Figure 3b. Fungial colinies of saprophitic fung - seven da culture of Penecillium on DTM agar Slika 3b. Kolonije saprofitnih gljivica - sedmi dan kulture Penicillium na DTM agaru References / Literatura. Biberstein E.L.: Dermatophytes. In: Review of Veterinary Microbiology. Eds E.L. Biberstein and Y.C.Zee.. Blackwell Scientific Publications, Boston, 7-85, Brilhante R. S. N. et al.: High rate of Microsporum canis feline and canine dermatophytosis in Northeast Brazil; Epidemiological and diagnostic features, Mycopathologia, 56, , Cafarchia C., Romito D., Sasanelli M., Lia R., Capelli G., Otranto D.: The epidemiology of canine and feline dermatophytoses in southern Italy. Mycoses, 47, -, , Caretta G., Mancianti F., Ajello L.: Dermatophytes and keratinophilic fungi in cats and dogs. Mycoses, 3, 60-66, Levis D. C. et al.: Epidemiology and clinical fetures of dermatophytosis in dogs and cats at Lousiana State Univeristy, Vet Dermatol, 5, Mancianti F., Nardoni S., Cecci S., Corazza M., Taccini F.: Dermatophytes isolated from symptomatic dogs and cats in Tuscany, Italy during a 5- year-period. Mycopathologia, 56, 6, 3-8, Marchisio V. F., Gallo M. G. Tullio V.: Dermatophytes from cases of skin disease in cats and dogs in Turin, Itay, Mycoses, 38, 39-44, Moriello K. A., De Boer D.J.: Fungal flora of the coat pet cats. American Journal of Veterinary Research, 5, , 99a Moriello K. A.: Treatment of dermatophytosis in dogs and cats: review of published studies. Vet. Dermatol, 5,, ,