9. MERE KONTROLE I PROGRAMI SUZBIJANJA MASTITISA I LATENTNIH INFEKCIJA VIMENA U KRAVA

Transcription

1 9. MERE KONTROLE I PROGRAMI SUZBIJANJA MASTITISA I LATENTNIH INFEKCIJA VIMENA U KRAVA Control measures and programs of eradication of mastitis and latent infections of udder in cows Prof.dr Stanko Boboš Departman za veterinarsku medicinu, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Novom Sadu Dr Branka Vidić Naučni Institut za veterinarstvo, Novi Sad Prof.dr Anka Popović Vranješ Departman za stočarstvo, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Novom Sadu Kratak sadržaj U cilju očuvanja zdravlja mlečne žlezde goveda neophodno je pristupiti provođenju profilaktičkih, higijenskih i terapeutskih mera radi dobijanja zdravstveno bezbednog mleka. Zavisno od broja inficiranih krava i vrste uzročnika pristupa se i različitim programima suzbijanja mastitisa. Kada su u pitanju specifični uzročnici kao što su Streptococcus agalactiae i Staphylococcus aureus terapiji se pristupa odmah u laktaciji i zasušnom periodu. Prisustvo nespecifičnih mastitisa i latentnih infekcija u vimenu ukazuju da je ambijentalna mikroflora postala patogena pa je u takvim zapatima neophodno pristupiti pooštrenim merama sanitacije, kliničke oblike mastitisa lečiti u laktaciji a subkliničke u zasušnom periodu. U zapatima krava gde je broj infekcija i subkliničkih mastitisa manji od 5% svaka tri meseca kod svih krava uraditi CMT radi utvrđivanja poremećaja sekrecije. Tamo gde je broj kliničkih mastitisa veći od 2% na mesečnom nivou CMT raditi svakog meseca a uzorke mleka sa pozitivnim CMT obavezno proslediti na bakteriološki pregled. U zapatima krava gde postoji preko 10% inficiranih vimena obavezno vršiti bakteriološki pregled mleka od svake krave nakon čega bi se pristupalo higijensko profilaktičkim merama i terapiji. Rezultati primenjenih programa kontrole suzbijanja mastitisa zavise od njihove etiologije, uslova držanja kao i opšteg zdravstvenog stanja zapata. Ključne reči: mastitis, specifični i nespecifični uzročnici, CMT Abstract For purpose of preservation of health of udder in cattle it is nececarry to conduct prophylactic, hygienic and therapeutical measures in intention to get healthy safe milk. Depending on number of infected cows and tipe of pathogen different programs of mastitis eradication is in use. When pathogens are specific as Streptococcus agalactiae and Staphylococcus aureus therapy is applied immediately during lactation and in dry period. Presence of non specific mastitis' and latent infections in udder, points that environmental microflora became pathogenic therefore it is neccecary in such herds to apply aggravated measures of sanitation, clinical forms of mastitis to cure during lactation and subclinical during dry period. In herds where number of infections and subclinical mastitis' is below 5% it is obligation to conduct CMT on each cow every three months. In herds with percentage above 2% on monthly level it is obligation to conduct CMT each month. Milk samples with positive CMT must be send to bacteriological examination. In herds with over 10% of infected udders bacteriological examionation must be conducted for each cow so hygienic and prophylactic measures and therapy could be put through. Results of programs applied in control and eradication of mastitis depends on their ethiology, production conditions and general health condition of herd. Key words: mastitis, specific and nonspecific pathogens, CMT 1

2 Uvod Definicija i podela mastitisa Mastitis podrazumeva upalu mlečne žlezde u celini, sa njenim delovima za proizvodnju, akumulaciju i lučenje mleka. Ova upala može biti u akutnom ili hroničnom stadijumu. Simptomi mogu imati formu klinički manifestovanog mastitisa (može se ustanoviti ispitivanjem čula) ili subkliničkog mastitisa (može se ustanoviti isključivo laboratorijskim pregledom mleka, odnosno na osnovu smanjene proizvodnje mleka pojedinih četvrti). U zavisnosti od lokaliteta upalnog procesa u oblasti sise, višim delovima mlekovoda ili u parenhimu u okviru mastitisa mogu se izdvojiti thelitis (upala sise) i galaktoforitis (upala sistema mlečnih kanala). Iz patogeneze upale vimena proizilazi da su veoma česta pojava i galaktoforomastitisi, znači mešovite forme, kod kojih se u prvom planu javljaju čas akutne upale parenhima vimena, čas hronične upale mlekovoda. Podele ili klasifikacije formi mastitisa imaju s jedne strane didaktičke ciljeve, s druge strane predstavljaju osnovu za dijagnostičke, profilaktičke i terapeutske mere za borbu protiv mastitisa, jer se opšte poznatim klasifikacijama mastitisa omogućava jedinstvena i integrisana akcija. Istorijski gledano, klasifikacije mastitisa odslikavaju skup saznanja o etiologiji i simptomatici upala vimena. Princip etiološke klasifikacije mastitisa je naročito funkcionalan sa aspekta bakteriološke dijagnostike. Za veterinara - kliničara ovaj princip etiološki orijentisanog opisa mastitisa ima dva nedostatka: prvo, ima znatno manje klinički razdvojivih formi mastitisa nego uzročnika. Drugo, bakteriološki nalaz dolazi znatno kasnije nego klinička dijagnoza. Zato se dešava da bakteriološko ispitivanje uzoraka mleka, naročito kod subkliničkih mastitisa, ne daje uvek pozitivne nalaze. Za terapiju i eradikaciju mastitisa je takođe veoma važno uzeti u obzir etiologiju, tj. mikrobiološke uzročnike bolesti. Paralelno etiološkoj podeli, tj. bakteriološki orijentisanoj podeli mastitisa, mastitisi se dalje dele po karakterističnim morfološkim nalazima, pri čemu se javljaju dijagnoze kao kataralni, hemoragičnonekrotični i granulomatozni mastitis. Jedan deo ovih nalaza može da ustanovi i kliničar, neposredno na životinji. Etiološki i morfološki orijentisani nalazi se dopunjavaju i doprinose naučnoj osnovi dijagnoze mastitisa. Značaj i učestalost zdravstvenih poremećaja vimena Prilikom procene značaja mastitisa treba poći od toga da su one veoma česta pojava u zemljama sa razvijenom proizvodnjom mleka. To je jasno i na osnovu sledećih orijentacionih podataka iz međunarodne literature: Čak i u dobro organizovanim zapatima mlečnih krava skoro svaka druga krava u toku laktacije pokazuje klinički manifestovan mastitis; uglavnom indeks mastitisa iznosi 1-1,5 Ukupni broj krava sa klinički obolelim vimenom konstantno iznosi 1-2% i u zapatima sa malim procentom zdravstvenih poremećaja vimena. Zapati sa povišenim stepenom ovih poremećaja i određenim procentom obolenja >2 % i preko toga dovode do poremećaja rentabilnosti proizvodnje i ekonomskih gubitaka Čak i ako broj somatskih ćelija u 1 ml stadnog mleka ne prelazi / ml i kliničko zdravstveno stanje vimena je dobro, mora se računati da 10-15% četvrti pokazuje znake subkliničkog mastitisa Mastitisi su u svetu uzrok 20-30% preranih uginuća krava od ukupno obolelih krava u zapatima Već kod gravidnih junica mogu se javiti infektivna obolenja vimena (infekcije sa Actinomyces pyogenes, Streptococcus agalactiae) i druge smetnje koje predisponiraju mastitise. Ova pojava ponegde izaziva isključivanje i do 10% životinja iz uzgoja. U nastanku poremećaja sekrecije koji nisu uslovljeni prisustvom uzročnika, učestvuju različiti toksički i mehanički nadražaji, koji deluju na tkivo vimena i na epitel izlaznih puteva. Posledice su povećani broj ćelija, porast ph vrednosti, povećani nalaz hlorida i pojačana električna provodljivost mleka, kao i smanjenje sadržaja laktoze. Kod većih oštećenja nastaju makroskopski vidljive odnosno klinički vidljive promene na vimenu, sisama ili sekretu. Najvažniji faktor kod nastanka ovakvih poremećaja funkcije mlečne žlezde predstavlja osetljivost jedinke koja potiče od rasne pripadnosti, porekla ali i individualnih svojstava životinje. Zbog toga isti uzrok kod nekih krava izaziva jasne promene, dok kod drugih životinja ovakve promene potpuno izostaju. 2

3 Često zajedničko delovanje dva ili više faktora otežava eksperimentalno izazivanje istih ovakvih promena, bilo da se radi o alimentarnim, mehaničkim ili drugim uticajima. Klinička slika i tok: Poremećaji sekrecije manifestuju se različito, počev od subkliničkog mastitisa pa do manifestnog obolenja vimena. U prvom slučaju, ne uočavaju se kliničke promene na mlečnoj žlezdi. Kod klinički manifestnog oblika uočavaju se promene koje se kreću od galaktoforitisa do mastitis catarrhalis acuta sive chronica. U zavisnosti od stepena obolenja mlečne žlezde javljaju se na početku ili na kraju muže pahuljice i izgled mleka je izmenjen. Takođe je očigledno stvrdnjavanje tkiva i otoci vimena. Tok zavisi od intenziteta nadražaja. Ako se početni uzroci otklone, klinički simptomi jenjavaju i nestaju po pravilu za vrlo kratko vreme, a citološka i fizičko-hemijska struktura mleka se normalizuje. Faktori koji dovode do mastitisa Mastitise uzrokuju mikrobiološki uzročnici. Oni pre svega obuhvataju bakterije, ali i gljivice (njihovi jednoćelijski predstavnici, kvasnice) i alge (prototeke) mogu da izazovu mastitise. Dokaze o virusima kao uzročnicima mastitisa je veoma teško naći. Činjenica da se na osnovu bakterioloških nalaza ne može postaviti etiološka dijagnoza za svaki slučaj upale vimena (nezavisno od kliničke slike) ipak ne negira tvrdnju da mastitisi u principu imaju mikrobiološke uzročnike. Razlozi za dobijanje negativnog nalaza kod dokazivanja uzročnika mogu u pojedinim slučajevima biti sledeći: Ponašanje uzročnika npr. neravnomerno razmnožavanje i sposobnost da izbegne izlučivanje iz ćelija i tkiva Odbrambena sposobnost vimena, koja doprinosi redukciji izlučivanja uzročnika, čak i njihovom eliminisanju Metode za dokazivanje uzročnika Mikroorganizmi koji izazivaju mastitise dele se u dve velike grupe. Prvu grupu čine mikroorganizmi kod kojih je samo obolelo vime mesto razmnožavanja, izlučivanja tj. izvor infekcije. Ovo ni u kom slučaju ne ograničava ulogu vektora za širenje i prenošenje bolesti (ljudi, oprema za mužu, stelja i oprema u stajama), pogotovo što je put infekcije ovih uzročnika isključivo preko sistema mlečnih kanala (galaktogeni put infekcije). Drugu grupu čine uzročnici mastitisa koji se naseljavaju izvan vimena, pri čemu mesta razmnožavanja i masovnog trajnog naseljavanja predstavljaju digestivni trakt, genitalije (tokom nesmetanog ali više tokom ometenog puerperiuma) i infektivni procesi kao što su apscesi, rane na koži i mišićima, papci. Takođe, stelja u stajama može predstavljati izvor infekcije za ovu grupu uzročnika mastitisa, koje se nazivaju i mikroorganizmi iz okoline. U prvu grupu spadaju Streptococcus agalactiae i patogene mikoplazme. U drugu grupu ona obuhvata više grupa uzročnika spadaju npr. Esherichia coli, Klebsielle, Pseudomonade, Staphylococcus aureus, Actinomyces pyogenes, Streptococcus uberis, kvasnice i prototeke. Dalja podela uzročnika je na "major pathogens" patogeni prvog reda (glavne patogene, uzročnike velike patogenosti) i "minor pathogens" patogeni drugog reda (sporedne patogene, uzročnike male patogenosti). U prvu grupu spadaju navedeni izazivači mastitisa, a u drugu se svrstavaju npr. Corynebacterium bovis i koagulaza negativne Stafilokoke. Značaj CMT-a u proceni pravovremene dijagnostike mastitisa Citološko ispitivanje uzoraka mleka iz četvrti ili pojedinačnih uzoraka u cilju određivanja broja ćelija u skladu sa dijagnostikom streptokoka ne daje uvek realnu sliku procesa bolesti ili širenja infekcije u zapatu. Tek uznapredovali upalni procesi na mlečnoj žlezdi izazivaju značajno povišenje broja ćelija. Po nekim saznanjima, postoji korelacija između sadržaja ćelija i broja infekcija Sc.agalactiae u zapatu, ali tek kod procenta raširenosti infekcije od 10-25%. Ispitivanje uzoraka mleka iz sabirnih tankova u zapatima sa slabom raširenošću galt-infekcije pokazalo je takođe niske vrednosti broja ćelija. S druge strane, povišeni broj ćelija u uzorcima iz sabirnih tankova može biti rezultat poremećaja sekrecije koji nisu izazvani ovim uzročnikom. Kod opšte dijagnostike streptokoknih mastitisa mora se takođe imati na umu da prilikom jednog bakteriološkog pregleda deo inficiranih krava u zapatu ostane neotkriven, a da citološko ispitivanje otkrije samo mali broj slučajeva usled niskog sadržaja ćelija u mleku. Rezultat ovih ispitivanja može biti i pod uticajem nespecifičnih iritacija mlečne žlezde. 3

4 Mere kontrole zdravstvenog stanja vimena U zapatima bez Str. agalactia najveća pažnja se mora posvetiti remontu zapata zdravim životinjama; one moraju poticati iz zapata koji su ''slobodni'' i bez Sc.agalactiae, i moraju se dobiti mikrobiološki pregledi sa negativnim nalazom u više ponavljanja. Puna pažnja mora se posvetiti i drugim izvorima infekcije. Neodvojivi deo profilaktičkih mera je utvrđivanje i otklanjanje uzroka poremećaja sekrecije mlečne žlezde. Održavanje stanja bez galta (ZPV-a) u zapatu zahteva redovnu kontrolu i urednu dokumentaciju o zdravstvenom stanju vimena. To obuhvata sledeće: Svakodnevnu kontrolu zdravstvenog stanja vimena od strane muzača prilikom muže Temeljan klinički pregled vimena svih krava, 2-4 puta godišnje, od strane veterinara Ispitivanje mleka svih krava - broj ćelija i prisustvo uzročnika u određenim vremenskim intervalima Kontrolisanje krava u zasušenju i dijagnostički pregledi vimena kod krava p.p. Dijagnoza za sve životinje sa obolelim vimenom Kontrolisanje zdravstvenog stanja vimena kod junica u 8.mesecu graviditeta i p.p. U zapatima gde se javljaju mastitisi izazvani Sc.agalactiae u prvom redu treba ograničiti izvore i puteve širenja uzročnika. Vime životinja mora se ispitivati redovno, i to klinički i pomoću brzih mastitis testova, u zavisnosti od stepena infekcije i mera eradikacije, a sekret i mikrobiološki. Svrha ovog je u tome da se odrede klinički i subklinički obolele životinje i da se pojedinačne životinje i zapat podvrgnu medikamentoznoj terapiji u cilju ograničenja stepena infekcije u zapatu. Dalje mere imaju za cilj da se ograniči pojava uzročnika u okolini životinje. Pri tome su težišta sledeća: Higijena muže Poštovanje higijenskih pravila kod držanja životinja Kontrolisanje tehničke ispravnosti opreme Odgovarajuća ishrana Isključivanje svih krava sa izraženim kliničkim promenama vimena Poseban tretman obolelih životinja odnosno tretman krava u stadijumu zasušenja Lična higijena muzača Kao veoma delotvorna metoda saniranja u jako inficiranim zapatima pokazala se metoda repopulacije (zamene zapata). Pri tome se sve životinje iz inficiranog zapata odstranjuju, prostorije se pažljivo čiste, dezinfikuju i uvodi se novi zapat sa garantovano zdravim mladim kravama. Ovakav novi zapat se zaštićuje od moguće infekcije vimena tako što se krave sistematski kontrolišu redovnim bakteriološkim pregledima mleka. Zaključak Citološka ispitivanja pojedinačnih uzoraka mleka iz četvrti vimena ukazaće na postojanje poremećaja sekrecije i subkliničkih mastitisa. Preventiva i terapija su važne mere u borbi protiv mastitisa. U nekim zapatima krava medikamentozna terapija je osnovni i sastavni deo programa eradikacije patogenih mikroorganizama. Cilj terapije je da otkloni infekciju mlečne žlezde i na taj način otklone zdravstvene i ekonomske gubitke. Cilj je smanjiti prisustvo uzročnika u spoljnoj sredini i na taj način ograničiti širenje infekcija vimena. Literatura 1. Bramley, A.J. (1985): The sources of mastitis pathogens for a dairy herd and their control. Kieler Milchw. Forsch. Ber. 37, Hammann, J. and Mein, G.A. (1988): Responses on the bovine teat to machine milking: measurement of changes in thickness of the teat apex. J. Dairy Res., 55, Boboš S., Plavšić M.: Correlation between number of somatic cells and milk quality in large herds with subclinical mastitis. Congrres of middle - europe buiatrics, Debrecen, Hungary,

5 4. Boboš S., Branka Vidić, M. Plavšić, Mirjana Vulić: Prevention and therapy of mastitis in cows in purpose of achieving healthy and quality milk. Congress of veterinary medicine, Feodosia, Ukraine, Boboš S., Katić Vera, Jurca J.: Značaj preventivnih mera u suzbijanju mastitisa radi povećanja proizvodnje kvaliteta mleka. Plenarni referat IV Simpozijuma sa međunarodnim učešćem o suzbijanju mastitisa radi povećanja proizvodnje i kvaliteta mleka, 29-36, Bled, Boboš S., Pavlović R., Lalić M.,Vidić Branka, Lazić S., Jovičin M.: Zdravstveno stanje preživara i njegova kontrola kao preduslov za proizvodnju mesa i mleka. Zbornik radova Naučnog skupa "Unapređenje zdravstvene zaštite životinja i proizvodnja zdravstveno ispravnih namirnica animalnog porekla", 17-20, Novi Sad Brglez, I. (1990): Streptococcus agalactiae uzročnik zaraze u krava i čovjeka. Prikaz stanja u Sloveniji. Veterinarska stanica, 21, Maslovarić B., Bajić Dubravka., Boboš S., Ljubojević Ksenija: Korelacija broja somatskih ćelija i kvalitet mleka većih stada krava sa otkupnog područja Novosadske mlekare. Vet. glasnik, 50, 5-6, , Beograd, Stojanović, L., Katić Vera: Higijena mleka. Veterinarska komora Srbije, Vidić Branka, Boboš, S., Orlić, D.: Listeria monocytogenes kod životinja i njihovih proizvoda - Listeria monocytogenes in animals and their products. Zborni rezimea, 1. međunarodni simpozijum,,hrana u 21. veku'', Subotica Novi Sad,